Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас

From Wikipedia

Буряад Республика| Республика Бурятия

Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Уласай туг Буряад гүрэнэй һүлдэ
Ниислэл	Улаан-Үдэ
Талмай — Хамта — % уһанай нюруу	15-дахи 351 300 модо² 6,0
Хүн ама — Хамта — Үдхэн тоото зон	56-дахи 969 146 (2005) {{{PopDens}}} /км²
Холбооной тойрог	Шэбэрэй
Эд засагай райоон	Зүүн Шэбэрэй
Гүрэнэй хэлэн	буряад-монгол, ород
Юрэнхылэгшэ	Вячеслаав Наговиицын
Юрэнхылэгшэ — Засагай Газарай Түрүүлэгшэ	Дагбын Иннокеэнтий
Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ	Лубсанай Алигсаандар
Уласай дуулал	Download
Агтамашиинын үзэг тоо	03
Сагай бүһэ	UTC {{{FSUTC}}}

Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас (ородоор: Респу́блика Буря́тия) — Ородой Холбооной Уласай сүбъеэкт. Шэбэрэй холбооной тойрогой зайда оролсоно.

Contents 1 Газар дайдынь байгууламжа 1.1 Захын сэгүүд 2 Байгаали 2.1 Газарай хэлбэри 2.2 Ашата малтамалнууд 2.3 Уһанай зүй 2.4 Байгаалиин баялигууд 3 Хүн ама 3.1 Яһатанууд 4 Буряад-Монгол ороной түүхэһээ 5 Түрын дуулал 6 Эдэй засаг 7 Болбосорол 8 Олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүд 8.1 Хэлхеэ холбоон, араади (раадио), зурагта араади нэбтэрүүлгэ (телевиидени) 8.2 Хэблэл 9 Урлиг 9.1 Тияатарнууд 10 Тамир 11 Шажан мүргэл 12 Мүн үзэхэ: 13 Холбооһон

[edit] Газар дайдынь байгууламжа

Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас (Буряад Респуублика) Аази түбиин дунда, Зүүн Шэбэрэй (Сибиириин) баруун хубиин (Забайгалиин) ой, талата дайда болон Монголой үргэн талын хоорондо оршодог. Түмэр харгыгаар Улаан-Yдэһөө Мушхаваа хүрэтэр 5519 модо, Номгон далайн эрье хүрэтэр 3500 модо болодог. Сагай эрилтэдэ хүрэмөөр ниидэхэ онгосын буудал (агаарай поорто) ба Буряад Уласай дайдаар гарадаг Транссэбэрэй түмэр харгы гансашье ороной бүхы нютаг можонуудтай болон Эброопын оронуудтай бэшэ, мүн Зүүн-урда Аазиин оронуудтай харилсаанай зам бии болгоно.

Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас Ородой Холбооной Уласай (Россиин Педераациин) Аази-Номгон далайн бүһэ нютагай оронуудтай харилсаа тогтооходо зохид һуури эзэлнэ. Буряад ороной дайда Байгал далайе зүүн, зүүн-урда тээһээнь хүреэлдэг, Буряадта Багалай эрьеын шэгэй 60% байдаг. Арад зоной дунда Байгал нангин далай гэдэг. Энэ үзэсхэлэнтэ далайн эрьеын дүрбэнэй гурбан хуби Буряад Монгол орондо багтадаг.

Буряад ороной газар дайда 351,3 мянган дүрбэлжэн модо (км) талмайтай. Хэмжээгээрээ Буряад орон Ярмаантай ойролсоо юм, Шэнэ Зелаандиһаа 1,3 дахин үлүү.

Уласай урда зүгөөр Халха-Монгол оронтой хилэ зурыдаг. Зүүн тээһээ Ородой Холбооной Уласай Шэтэ можотой, баруун тээһээ багашаг зайда Эрхүү можо, Бүгэдэ Найрамдаха Туваа Уластай хилэтэй.

[edit] Захын сэгүүд

Template:Section-stub

Зүүн сэг

116°55'E

Баруун сэг

98°40'E

Үмэнэдэ сэг

Сүхэ голой дунда урадхал (49°55'N)

Умарада сэг

57°15'N

[edit] Байгаали

Буряад ороной нютаг дэбһэгэр олон үнгэ янзатай. Эндэ Швицаарай Аальпын адли байгалиин үзэгдэл, Монголой үргэн тала, Шэбэрэй ой модониие хаража болоно. Буряад орондо амидардаг зон Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриие шүтэдэг. Уласта ехэнхидээ нарантай сэлмэг үдэрнүүд болодог бүгөөд жэлдэ гурбан зүгһөө илүү үдэр наран гарана. Хуурай уларилтай.

[edit] Газарай хэлбэри

Буряад ороной хамаг газар дайдаар хашарангүй ябажа харабал, халзан сагаан оройтой Мүнхэ-Һарьдаг (ородоор: Мунку-Сардык) үндэртэй (3491 м.), аха дүүнэр шэнгеэр жэрыһэн Зүүн Саяан уулануудтай (ородоор: Восточные Саяны) (Топоографуудай орьёл (ородоор: пик Топо́графов), 3044 м; Мүнхэ-Саһан (ородоор: Мунку-Сасан), 3164 м, Түнхэнэй мундарганууд (ородоор: Тунки́нские гольцы́), 3284 м; Кропооткиной дабаан (ородоор: хребе́т Кропо́ткина), 3114 м, Бүлэнэй мундарганууд (ородоор: Бе́льские гольцы́), Ехэ Саяан (ородоор: Большо́й Сая́н) дабаан, Хутиин мундарганууд (ородоор: Кито́йские гольцы́), Ахын дабаан (ородоор: Оки́нский хребе́т)) . Ондо хадын байгуулалтанууд: Байгалай хадата газар (ородоор: Байкальская горная область) хоёр зуунай хараанда зэлэ татан байдаг Баргажанай (ородоор: Баргузинский) (2840 м) Бархан үндэртэй, халюуран харагдадаг Хамар-Дабаан (ородоор: Хамар-Дабан) (Үргэдэй мундарга (ородоор: Ургудеевский голец), 2758 м) удаалан дахуулһан суутай зургаан уулануудтай, Улаан-Бургааһан (ородоор: Улан-Бургасы) (Хурха, 2758 м), Байгалай (ородоор: Байкальский) (Хара болдог (ородоор: гора Черского), 2588 м), Ихаадай (ородоор: Икатский) (2588 м), Бага Хамар-Дабаан (ородоор: Малый Хамар-Дабан) Хангаруулай (ородоор: Хангарульский) (2623 м), Хүрбын (ородоор: Курбинский) (1777 м), Голондын (ородоор: Голондинский) (1510); Зусы дабаан (Зусы уула, 1501 м); Худанай дабаан (ородоор: Худанский хребет) (Буруул уула, 1324 м), Хамбын (ородоор: Хамбинский), Зүүн Мүрэнэй (Зуун мориной, Зуун мүрэнэй) (ородоор: Зун-Муринский) хадын шэлэтэй;

Байгал-Ара Хингаанай хадалиг газар, хоёр хубиһаа бүридэнги байдаг: Ара Хингаан хадалиг газар (ородоор: Становое нагорье) (Хойто-Мууяын (ородоор: Северо-Муйский), 2537 м; Урда-Мууяын (ородоор: Южно-Муйский) (Уендекут уула, 2665 м), Мууяханай (ородоор: Муяканский) (2473 м) дабаатай), Хойто-Байгалай хадалиг газар (ородоор: Се́веро-Байка́льское наго́рье) (Сынныр (Иняптуг уула (эвэнкеэр: Иняптук), 2578 м), Дээдэ Ангарай (ородоор: Верхнеанга́рский) (2608 м), Дэлюүн-Уранай (ородоор: Делюн-Уранский)) (2331 м) дабаатай);

Сэлэнгын дээдэ газар (ородоор: Селенги́нское плоского́рье), 1300-1800 м: Борьёогой (Боргойн) дабаан (ородоор: Борго́йский) (1240 м); Зэдын (Жадын) дабаан (ородоор: Джиди́нский хребе́т) (2027 м); Хүлүшевской (ородоор: Ключевско́й) дабаан (1802 м), Моностой дабаан, Сагаан дабаан (ородоор: Саган-Дабан), Бүргэтэй (ородоор: Бургуту́й);

Витимэй дээдэ газар (ородоор: Витимское плоскогорье), 1200-1500 м: Быйсыхан дабаан (1522 м); Бабанта (ородоор: Бабанты)ууланууд (2503 м);

Заганай дабаан (ородоор: Заганский хребет) (1382 м);

Малханай дабаан (ородоор: Малханский хребет) (1714 м);

Цагаан дабаан (1425 м);

Цагаан-Хүртэй (ородоор: Цаган-Хуртэй) (Бүгэтэй мундарга (ородоор: Голец Бугутуй), 1557 м).

Ябалгани дабаа (ородоор: Я́блоневый хребет)

Акадеэмиин дабаан (уһан дорохи) (ородоор: Академи́ческий хребе́т)

Гурбан дабаан (ородоор: Гу́рбан-Даба́н)

[edit] Ашата малтамалнууд

Буряад орон үнэтэй баялигаа нээгээгүй орон билээ. Газарай гүндэ Менделеевэй хүсэнэгтэй олонхи зүйл бии. Тухайлбал, алтан, ошор эрдэни (алмас), гянта (вольфраам), молибдеэн, кварциит, шулуун нүүрэһэн, хүрин шулуун нүүрэһэн, бал шулуун (графиит), гантиг, полиметааллнууд, түмэртэй холисо, хүнгэн сагаанай хүдэрнүүд (боксиидууд), апатиидууд, шулуунай шүрбэһэн, ураан, сайр, бериили, хара туулган, строонци, мангантай (маарганецтай) холисо, сынныриит, хризотил-шүрбэһэн шулуун, цеолиит, перлиит (галта уулын шэл), шэл шулуун, хас (нефриит), титаанай түүхэй эд, сүүмэг хүсэлэй дабһын (фосфаадай) түүхэй эд, шухаг түмэрнүүд, дис, карбонаадай түүхэй эд, флюориидай түүхэй эд болон бусад ашагта малтамал байна.

[edit] Уһанай зүй

Дэлгэрэнгые Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Уласай уһан зүй һэдэбые үзэнэ үү

Буряадта 25 мянган гаран гол мүрэнүүд бии, тэдэнэй дүн хамта ута — 215 мянган тухай модо. Һамар жэмэсүүдээр элбэг эдэ олон уулануудаймнай ара үбэрһөөнь бурьялан харьялһан юһэн мянга гаран булаг, горход байха.

[edit] Байгаалиин баялигууд

Дэлгэрэнгые Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Уласай ой модон, Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Уласай ургамалнууд, Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Уласай амитад һэдэбые үзэнэ үү

Гурбан зуун табин мянган дүрбэлжэн модо (километр) дайдын гурбанай хоёр хубинь ой модоор бүрхөөгдэнхэй. Хододоо ногооржо байдаг юһэн зүйлэй шэлбүүһэтэ модод ургадаг, гол түлэб дүшэн янзын набшаһата модоор холимог байдаг.

Уласай бахархал гэхэдэ алдарта аршаанууд болоно. Тэдэнэй олонхинь аяар ⅩⅦ-ⅩⅧ-дугаар зуунай үедэ бии болоһон түүхэтэй. Эдэ аршаанууд ехэнхидээ Буряадай баялиг болохо халуун уһатай булагууд, эмнэлгын шабарнуудын хажууда байдаг. Мэдээжэ Түнхэнэй Аршаан, Хабаансхын Халуун аршаан болоно.

Буряад орондо амитан, ургамалай аймаг олон янза байдаг. 2500 янзын амитад болон загаһад, тэдэнэй 250-ниинь гансал Байгал далайда болон тэрэниие тойроһон газарта байдаг. Улаан Номдо ороһон, онсо шухал, хобор зүйлэй амитан, ургамал олон юм. Байгалай хаб загаһан, омоли, баргажанай булган бүхэ дэлхэйдэ алдартай. Байгал нуурай зүүн эрье оршомоор эмэй ургамал элбэг бии.

[edit] Хүн ама

Одоогой байдалаар Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Уласта 969,1 мянга илүү зон амидардаг.

• Хүн ама: 969 100 (2005)
  • Үдхэн тоото зон: 2,8 хүн/модо² (2005)
  • Хотын зон: 584 970 (2002), 59,6 %(2005)
  • Хүдөөгэй зон: 396 268 (2002), 40,4% (2005)
  • Эрэ хүнүүд: 467 984, 47,7% (2002)
  • Эхэнэр: 513 254, 52.3% (2002)
• 1000 эрэ хүнэй эхэнэр: 1,097 (2002)
• Дунда наһан: 31,6 жэл (2002)
  • Хотын зоной: 31,2 жэл
  • Хүдөөгэй зоной: 32,2 жэл
  • Эрэ хүнэй: 29,4 жэл
  • Эхэнэрэй: 33,9 жэл
• Гэр бүлэй тоо: 322 289 (958,402 хүнтэй)
  • Хотын: 197 651 (566 755 хүнтэй)
  • Хүдөөгэй: 124 638 (391,647 хүнтэй)
• Хүн аманай хубилуулгын тоо бүридхэл (2005)
  • Түрэлгэнүүд: 13,551 (14,0%)
  • Үхэлнүүд: 15,144 (15,7%)

[edit] Яһатанууд

Буряад-монгол 272,9 мянга тоотой (27,8 %), ородууд («мангад») — 665,5 мянга хүрэнэ (67,8%), ярмаан хүнүүд — 11,5 мянга (1,16%) украин яһатан — 9,9 мянга (0,98%), татаар («мангад») — 8,2 мянга (0,83), белорос яһатан — 2,3 мянга, эвэнки («оротон», «хамниган»)— 1,7 мянга, жүүд — 0,6 мянга болоно. Үүнэһээ гадна 21 мянгаһаа илүү өөрэ 100 яһатанай түлөөлэгшэд амидаран һуудаг юм (2004 оной нэгэдэхи һарын 1-эй байдалаар) [1]

	бэшэлгэ 1926 1	бэшэлгэ 1939	бэшэлгэ 1959	бэшэлгэ 1970	бэшэлгэ 1979	бэшэлгэ 1989	бэшэлгэ 2002
Буряад	214,957 (43.8%)	116,382 (21.3%)	135,798 (20.2%)	178,660 (22.0%)	206,860 (23.0%)	249,525 (24.0%)	272,910 (27.8%)
Һоёд	161 (0.0%)						2,739 (0.3%)
Ород 2	258,796 (52.7%)	393,057 (72.0%)	502,568 (74.6%)	596,960 (73.5%)	647,785 (72.0%)	726,165 (69.9%)	665,512 (67.8%)
Украин	1,982 (0.4%)	13,392 (2.5%)	10,183 (1.5%)	10,769 (1.3%)	15,290 (1.7%)	22,868 (2.2%)	9,585 (1.0%)
Татаар 3	3,092 (0.6%)	3,840 (0.7%)	8,058 (1.2%)	9,991 (1.2%)	10,290 (1.1%)	10,496 (1.0%)	8,189 (0.8%)
Эвэнки	2,808 (0.6%)	1,818 (0.3%)	1,335 (0.2%)	1,685 (0.2%)	1,543 (0.2%)	1,679 (0.2%)	2,334 (0.2%)
Бусад	9,440 (1.9%)	17,277 (3.2%)	15,384 (2.3%)	14,186 (1.7%)	17,630 (2.0%)	27,519 (2.7%)	19,969 (2.0%)

1 1926 ондо Буряад-Монголой Өөртөө засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта (Социалис) Уласта Ага Буряад, Ордын-Адаг Буряад, Онон, Ойхон аймагууд оруулаа. Тиимэ ушарһаа 1926 оной бэшэлгын мэдээнүүд 1939 оной, орой бэшэлгэнүүдэй мэдээнүүдтэй сасуудхаха аргагүй.

2 Ородой тоодо 51 хоозаха хүн.

3 Татаар тоодо 1 хэрэшэн.

Бусад яһатанай тоо:

	бэшэлгэ 1959	бэшэлгэ 1970	бэшэлгэ 1979	бэшэлгэ 1989	бэшэлгэ 20021
Жүүд2	2700	2100	1600	1200	558
Белорос	1600	2300	3455	5338	2276
Чаваш			1282	1307	864
Ярмаан			1648	2126	1548
Эрмээл			682	2269	2165
Хаһаг (казах)			605	1270	711
Үзбек			486	994	596
Гүржи3			318	612	398
Яхад (заха, «ураанхай»),			415	707	283
Туваа («уряанхай», «һоёд», «уйгар»)			137	476	405
Хиргис (хоорай)			91	176	121

1 Тэрээнһээ гадна, 2002 оной байдалаар Буряадта иимэ яһатан бии: БНМУ, БНХАУ-ай монгол — 322, дагуур — 1 эхэнэр ^[1], хальмаг — 71 хүн; абаза — 6 хүн, абхаз — 9 хүн, аваар — 118 хүн (тэрэ тоодо 1 андал хүн), адыгэ (адыгеец) — 4 хүн, азери — 1674 хүн, алтай — 64 хүн, амеэрикэн — 20 хүн, аангли — 3 хүн, арааб — 2 хүн, Дунда Аазиин арааб — 2 хүн, атурая — 1 хүн, бажигид («иштиг мангад») — 539 хүн, булгар (болгаар)— 62 хүн, булгар (балкаар) (добо хүн) — 7 хүн, вьетнам — 24 хүн, гагауз — 29 хүн, дарга — 65, долгаан — 8, дүүнган (хуйхуй) — 7, езид — 7, жибэн хүн — 5, ижоор — 1, ингүүш — 42, испаан — 1, итаали хүн — 4, ительмеэн — 3, кабардаа хүн («уулын мангад») — 43, камчадаал — 4 хүн, кареэл — 21, куба хүн — 3, куманды — 3, күүрд — 16, лаак — 17, лаатви хүн— 71 (тэрэ тоодо 1 латгаал), литваа хүн — 243, лезгиин — 206, маанси — 3, мари — 390 (тэрэ тоодо 2 уулын мари, 15 нугын-дунда мари), молдаав — 431, мордоваа — 685 (тэрэ тоодо 7 мокша), нани — 8, неэнэц — 5, ниивх — 6, нохой («мангад») — 9 хүн, нохойбак — 6, ольча (нани) — 11, осеэти хүн — 136 хүн, пеэрс — 1, поольшо хүн — 249, праанс хүн— 21, пүштүүн — 25, рома — 290, румын — 23, селькүүп — 2, сеэрб — 5, солонгос (хорё) — 596, сэркэс («уулын мангад») — 3, сэсэн — 145, табасараан — 33, тажиг — 251, талыш — 6, Хэрэмэй «татаар» — 1, таат — 2, тэлэүүд — 2, тофа («зүгдэ», «уряанкад») — 4, түүрэг — 54, түркмүүд — 41, уйгар — 33, үди — 5, үдмүүрд — 339, үдэгэ — 1, фиин — 21 (тэрэ тоодо 1 Иингриин фиин), хаант — 26, харакалпаак — 6, харачай («уулын мангад») — 35, хиргис — 507, хитад — 635, хунгар (мажар) — 23 хүн, хүми-зыряан — 42, хүми-паарма — 52, хүмык — 77, цахуур — 1, чеэх — 15, шоор — 6, эвэн — 12, энэдхэг хүн— 3, эскимоос — 2, эстоон — 55, эллин — 23 хүн, ондоо — 56 (тэдэ тоодо түгэд, хамниган), яһатанаа нюуһан — 870.

2 Жүүдэй тоодо 1 таат жууд, 1 Дунда Аазиин жүүд, 3 караим.

3 Гүрзиин тоодо 1 ажаар хүн, 1 мегреэл хүн.

[edit] Буряад-Монгол ороной түүхэһээ

Дэлгэрэнгые Буряад-Монгол ороной түүхэ һэдэбые үзэнэ үү

Байгалай урда бэеын газар дайда эртэ урдын сагһаа Түб Аазиин түүхэ, соёлтой гээшэ. Энэ хизаарай улад зон хэдэн мянган жэл соо түби дэлхэйн энэ хубида болоһон гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдые үзэһэн байна. Байгалай үмэнэхын газарай тон урда холын түүхын һонирхолтой намтар Хүннүгэй (хуннугай) үедэ байгаа (энэ хадаа Эброопын литээр Ⅰ зуун жэлэй һүүл Ⅲ зуун жэлэй мүн лэ һүүлэй үе байгаа) Хүннүгэй гүрэн түрэдэ олон ондoo гарбалтан байгаа.

Тэдээн соо, түрүүлэн хэлэбэл, олонхинь монгол, зарим тэды түнгүүс, ираан, хути (хид), юкагиир, түрэг, саамояд гарбалай зон байһан гэхэ. Түүхын баримтануудай ёhooр Хүннү хадаа Түб Аазиин нүүдэлшэдhээ бүридэhэн хүсэтэ гүрэн түрэ байгуулжа, 300 жэлдэ байгаа.

Тэрэнэй удаа хэдэн мянгаад жэлэй хугаасаа соо нүүдэлшэдэй гүрэн түрэнүүд хубилжал байдаг һэн ха. Һүүлэй һүүлдэ Чингис хаан 1206 ондо Монгол угсаатаниие ехэбшэлэн нэгэдхэжэ, Монголой эзэнтэ гүрэниие байгуулһан гээшэ. Тэрэ гүрэн түрын айхабтар шанга журам доро Байгалай урда бэеын хизаарай олон угсаатан Чингис хаанай мэдэлдэ ороод, тэрэнэй уг удамуудай дайшалхы албанда ябаа юм. Чингис хаанай гүрэн түрын унахада, баян газарай эзэдэй (феодаалнуудай) зүрилдөөтэй, хёмороотой Монгол гүрэн үлөө һэн. Байгал далайн хойто, урда бэе руу нүүжэ ерэһэн олон обог, угсаатан тэрэ Монгол гүрэнэй мэдэлдэ һааб даа.

ⅩⅥ-дахи зуун жэлдэ Ородой эзэнтэ гүрэн хилэеэ зүүн зүг руу үргэдхэжэ эхилээ. Тиигэжэ Байгал тээшэ зүдхэһэн хозахануудта (хасагуудта) энэ хизаарай арад зон дайрагдаһан юм. 1666 ондо Үдэ голой үндэр эрье дээрэ ород хозаханууд модон хэрэм бариба. Тэрэ хадаа хожомоо баян наймаашадай Дээдэ-Үдэ хото, мүнөөнэй Буряад ороной ниислэл Улаан-Үдын эхин байгаа. Ород (России) гүрэнэй хилэ можоёо шангадхаһанһаа уламжалан, Буряад угсаата зон үлэгшэ Монголһоо амяарлагдаа бэлэй. Хаанта засаг Байгалай урда бэедэ өөрынгөө хүтэлбэриин захиргааниие байгуулба. Гэбэшье Буряад-Монголнууд өөһэдынгөө толгойлогшо хүтэлбэрилэгшэдтэй һэн. Тэдэнь Зүүн Сэбэрэй (Сибиириин) захиргаанай хиналта доро бэлэй. Сэбэрые һэтэ гараһан түмэр замай барилга, мүн Ородые Зүүн-урда Аазиин оронуудтай холбоһон заншалта тэмээн хамбы гэхэ мэтэ ⅩⅧ-ⅩⅨ-дэхи зуун жэлнүүдтэ Байгалай урда бэеын хизаарай эдэй засагай (эконоомикын) хүгжэлтэдэ ехээр нүлөөлөө юм.

Зүблэлтэ засагай үедэ. 1917 оной хубисхал (Октяабриин эрбэлюүсэ) Байгалай урда бэе, Ород хоёрой харилсаае саашадань үргэлжэлүүлээ. 1923 ондо табадахи һарын 23-да Бүгэдэ найрамдаха Буряад-Монголой Өөртөө засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас (АССР) байгуулагдаба. 1937 ондо Зүүн Сэбэрэй хизаарай захиргаанай байгуулалтые хубилгажа, хэдэ хэдэн аймагуудые уласай (респүүбликын) мэдэлһээ хуули бусаар гаргаад, тэдэниие Буряад хоёр өөртөө засаха (автоноомито) тойрог болгон таһалба. Тэдэ хадаа Шэтэ можын мэдэлэй Ага тойрог, Эрхүү можын мэдэлэй Ордын-Адаг (Усть-Ордын) тойрог болоно.

Зүблэлтэ үе сагай һайншье, муушье үйлэ хэрэгүүдые бүхы гүрэнтэй адли Буряад-Монгол орон амасаха баатай һэн. Зүблэлтэ засагай жэлнүүдтэ уласай хүдөө ажахы ехээр хүгжөө. Арадай ажахын 60 шахуу һалбари, тэдэнэй тоодо ниидэхэ онгосо (самолёот) бүтээлгэ, машиина бүтээлгэ, элшэ хүсэн, шулуу нүүрһэнэй, ашагта малтамалнуудай, модо болбосоруулгын гэхэ мэтэ Буряадай ажаүйлэдбэриин һалбаринууд БНЗНЖУХ-ой (СССР-эй) бүхы эдэй засагай (экономиическа) райоонуудтай нягта харилсаатайгаар хүгжөө һэн. Буряад-Монгол орондо байгуулагдаһан томо үйлэдбэринүүдэй (завоодуудай) олонхинь сэрэгэй (обороонын) бүтээл (продуукци) гаргадаг байжа, улас хаалгатай гуримаар бусад дэлхэйһээ холодуулагданхай байгаа.

Илангаяа зүблэлтэ засагай үедэ Буряад-Монгол ороной һургуули һуралсал, эрдэм ухаан, соёл ехээр хүгжэжэ, түүхэдэ ороо. Ородой Шэнжэлхэ ухаанай акадеэмиин Шэбэрэй таһагай Буряадай Шэнжэлхэ ухаанай түб, уласай дүрбэн дээдэ һургуули, 20 гаран теэхникум, тусхай дунда һуралсалай газарнууд — эдэ бүгэдэ эрдэм ухаанай, мэргэжэлэй ехэ хүсэн гээшэ, ерээдүйн сагта уласай эдэй засаг (эконоомико) хүгжөөхэ хэрэгтэ түлхисэ үгэхэ хүсэн мүн.

1958 ондо «Монгол» гэһэн нэрэ зэргэ хуули бусаар болюулагдажа, бүрин эрхэтэ Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Өөртөө Засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас гэжэ шэнээр соносхогдoo һэн.

1990 оной арбадахи һарын 8-да уласай "өөртөө засаха" гэһэн нэрэ зэргэ болюулагдажа, бүрин эрхэтэ Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас гэжэ шэнээр соносхогдoo һэн.

1991 оной гурабадахи һарын (маартын) 27-до Буряадай Уласай Хурал (Парлаамента) уласай нэрэһээ "Зүблэлтэ", "Ниигэм Журамта" гэһэн элирхэйлэгшэ үгэнүүдые болюулжа, "Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас" болгобо. Бүрин эрхэтэ улас, өөрын Үндэһэн хуулитай, хуули гаргаха, тэрэниие хэрэг дээрэ бэелүүлхэ засагтай. 1994 ондо Буряадай түүхэдэ түрүүшын Юрэнхылэгшэ (Перзидеэнтэ) һунгагдаа һэн.

[edit] Түрын дуулал

Буряад Уласай түрын дуулал http://gov.buryatia.ru:8082/

Буряадай засагай толгойлогшо — 4 жэлэй һунгаһан Юрэнхылэгшэ байна. Мүнөөнэй 2007 Юрэнхылэгшэ — Вячеслаав Наговиицын. Урдахи Юрэнхылэгшэ Леониид Потаапов, 1994 оной долоодохи һарын 1-дэ, 1998 ондо (дуунуудай 63,25%), 2002 оной зургаадахи һарын 23-да (дуунуудай 67% гаран) һунгаһан. Юрэнхылэгшэ болохо хүрэтэр, Потаапов Уласай Дээдэ Зүблэлэй түрүүлэгшэ байгаа.

Уласай хурал — 4 жэлэй һунгаһан Арадай Хурал байна. Арадай Хуралда 65 дибатхаад оруулна.

Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас 6 хото, 21 аймаг, 29 хотын түхэлэй тосхон болooд 614 хүдөө һуурин бии юм. Хото гэбэл: уласай ниислэл – Улаан-Yдэ, Галуута, Захайнаман (Захаамин), Хяагта, Хойто-Байгал, Баабушкин. Буряад уласай ниислэл — Улаан-Үдэ хото (ородоор: Улан-Удэ). 1934 он болотор Дээдэ-Үдэ (ородоор: Верхнеудинск) гэдэг нэрэтэй байһан. 1666 ондо Үдэ голой Байгалда шууд ородог Сэлэнгэ мүрэнтэй ниилэһэн газарта бии болоһон түүхэтэй. Одоо тус хотодо 400 мянга гаран зон амидардаг.

• Аха аймаг
• Баргажан аймаг
• Бабанта (Баунтын) аймаг
• Байгал шадар аймаг
• Бэсүүр аймаг
• Загарай аймаг
• Зэдэ (Жада) аймаг
• Захайнаман (Захааминай) аймаг
• Мууя аймаг
• Мухар-Шэбэр аймаг
• Сэлэнгэ аймаг
• Тарбагатай аймаг
• Түнхэн аймаг
• Хабаансха (Кабанскын) аймаг (Худара/Хүдэри)
• Хэжэнгэ аймаг
• Хурамхаан аймаг
• Хори аймаг
• Хойто-Байгал аймаг
• Хяагта аймаг
• Эбилгэ (Ивалгын) аймаг
• Ярууна аймаг гээд хүдөө аймагууд бии.

Эртэ сагта

[edit] Эдэй засаг

Буряад орон өөрын хүгжэлэй ябасадаа нүүдэлэй мал ажахы болон гар урлалай ажалһаа агаарай хамжаан, уул уурхайн арга зүйн хүртэл шата зам дабажа гараһан гэхэдэ болоно. Мүнөө сагта модо, эсэжэ (целюлоозо), ангай арһа, барилгын эд (материал) гэхэ мэтые үйлэдбэрлэн гадаадын оронуудта эльгээдэг.

Буряадай ниислэл — Улаан-Үдэдэ — хэдэн томо үйлэдбэриин оронууд байдаг: Улаан-Үдын авиациин үйлэдбэри (завоод), Улаан-Үдын локомотиив, вагоон заһабарилгын үйлэдбэри, ХАБ Улаан-Үдэстальмост болон бусад.

[edit] Болбосорол

Дээдэ һургуулинууд:

БГХАА (БГСХА). В. Р. Филиипэйн нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын акадеэми. 1932 ондо Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули байгуулагдаһан байгаа

БГЕҺ (БГУ). Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули. Мүн лэ 1932 ондо байгуулагдаһан юм. Банзарай Доржын нэрэмжэтэ Багшын олон шэглэлэй дээдэ һургуули байһаар, 2000 ондо Гүрэнэй ехэ һургуули боложо хубилгагдаад, хүдэлжэ байна.

ЗШГСУА (ВСГАКИ). Зүүн Шэбэрэй Гүрэнэй соёл урлигай акадеэми. 1960 ондо номой һангай хүдэлмэрилэгшэдые бэлдэхэ дээдэ һургуули гээд нээгдэһэн байгаа. Байн соёлой дээдэ һургуули, хожомынь акадеэми болоо.

ЗШГБАЗЕҺ (ВСГТУ). Зүүн Шэбэрэй гүрэнэй болбосоруулха арга зүйн (технолоогиин) ехэ һургуули. Улаан-Үдэ хотын дээдэ һургуулинуудай эгээл залуунь юм. 1962 онһоо болбосоруулха арга зүйн дээдэ һургуули гэжэ нээгдэһээр хүдэлнэ.

Мүнөө Мушхаваа, Тоомск, Новосэбирск, Эрхүү хотонуудай 11 дээдэ һургуулиин һалбари һургуулинууд Улаан-Үдэдэ нээгдэнхэй.

[edit] Олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүд

[edit] Хэлхеэ холбоон, араади (раадио), зурагта араади нэбтэрүүлгэ (телевиидени)

Хубисхалай урда Дээдэ-Үдэ хотодо оройдоол 280 номертой гараар холбогдодог утаһанай хорёо (телефооной стаанци) байһан. 1930-аад онуудаар 800 дугаартай (ноомертой)хүсэд бэшэ оньһожоруулагдамал хорёо хүдэлжэ эхилээ, 1955 ондо 3 000 дугаартай АУХ (АТС) бии болобо. Мүнөө ямар янзын холбоон үгыб даа, энэ хэрэгэй хурдан түргэнөөр хүгжэһые өөр дээрээ мэдэрнэбди.

1929 ондо түрүүшын араадидамжуулгын хорёо хүдэлжэ захалһан юм. Улаан-Үдэдэ эгээн түрүүшын зурагата араадидамжуулга 1961 оной июниин 16-да агаарай долгиндо гараһан байгаа. Буряадай Гүрэнэй [зурагт]араадихамжаан һая болотор араади болон зурагта араади нэбтэрүүлгээр буряад хэлэн дээрээ удхатай һонин дамжуулгануудые хэжэ байдаг бэлэй. Энэ талаараа ори ганса хамжаан (компаани) юм. Мүнөө үедэ, андалдаа-худалдаанай нүлөөндэ орожо, агаарай долгиндо гаража байдаг сагайнь хэмжүүр түлөөһэтэ, тиихэдээ эли бодо бага болонхой.

Энээнһээ гадна, үшөө хэдэн аралжаанай шэглэлтэй араади болон зурагта араади хорёонууд Улаан-Үдэдэ ажаллажа байдаг. Жэшээлбэл: зургата араадихамжаанууд: “Ариг Ус”, “Тивиком”, “СТС-Байгал”; араадистүүдинүүд: “Пүүльс-араади”, “Ород араади”, “Эброопо+” болон бусад.

[edit] Хэблэл

Буряадай номой хэблэл, “Новапринт”, “Домино” гэһэн хэблэлэй газарнууд.

Саг үргэлжэ гаража байдаг һонин, һэдхүүлнүүд:

“Буряад үнэн” гэһэн хэблэлэй байшанһаа гаража байдаг “Дүхэриг”, “Буряад үнэн”, “Бизнес-Олзо”, “Спорт-Тамир”, “Уран үгэ”, «Буряад орон» (“Бурятия”) һонинууд, “Морин хуур”, ”Орьёл” (”Вершины”), ”Одон” һэдхүүлнүүд.

“Информ Полис”, “Номер Один”, ”Мушхаваагай эбхамта залуушуулай эблэлэй гэшүүн” (“Московский комсомолец”), үшөө нэгэ ”Буряад үнэн” (”Правда Бурятии”), “Буряадай залуушуул” (”Молодёжь Бурятии”) болон бусад сагай эрхээр бии болоһон олон тоото аралжаа наймаанай шэглэлтэй һонинууд болон һэдхүүлнүүд.

[edit] Урлиг

[edit] Тияатарнууд

Улаан-Үдэ хотын дэбисхэр дээрэ хэдэн томо тияатар бии. Тэдэ тияатарнууднай гансашье улас дотороо бэшэ, мүн бүхы дэлхэй дээрэ мэдээжэ болоһон, үндэр нэрэтэй, суутай, солотой зохёохы ажалтанаараа шалгарһан тияатарнууд гээшэ. Даб дээрэ мэдээд ябахын тулада нэрлэел даа:

БГДАТ (БГАТД). Намсарайн Хусын нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй драамын академиическэ тияатар. Н. Г. Балдануугай «Сүмэ сохилго» гэжэ зүжэгөөр 1932 оной долоодохи һарада нээгдэһэн юм. 1982 онһоо шэнэ байшан соо ажаллажа байдаг. Ажалай Улаан Тугай одоноор (оорденоор) шагнагданхай.

ГОрДТ (ГРДТ). Михооло Бестүүжевэй нэрэмжэтэ Гүрэнэй ород драамын тияатар. 1928 оной арбан хоёрдохи һарын 28-да түрүүшынгээ зүжэг табижа нээгдэһэн юм.

БГОБАТ (БГАТОБ). Буряадай Гүрэнэй Леэнинэй одонто дуури (ооперо) болон бүжэгэн зүжэгэй (балеэдэй) академиическэ тияатар. Улаан-Үдэ хотын гол талмай болохо Зүблэлнүүдэй талмай дээрэ 1940 онһоо амжалта түгэс ажаллажа, уласаа дэлхэй дүүрэн суурхуулжа байдаг тияатар юм. Леэнинэй одоноор шагнагданхай.

“Үльгэр”. Эдир харагшадай һонирхол эзэлһэн тон баян зүжэгэй нөөсэтэй (репертуартай) Улаан-Үдын хүүхэлдэйн тияатар.

“Байгал”. Гүрэнэй үндэһэнэй дуу хатарай «Байгал» тияатар

Буряадай гүрэнэй хүгжэмэй хүреэлэн (филармоони)

Залуушуулай тияатар

Гадна арадай дуу хатарай хэдэн ансаамбль («Бадма сэсэг» («Лотос»), «Княжий остров», «Булжамуур», «Уряал», «Магтаал», «Ойхон» («Ольхон»), «Наран Гоохон», «Ангар» («Ангара»)), залуушуулай уран һайханай олон тоото бүлгэмүүд байха. Улан-Үдэ хотодо байд гээд лэ наадан, мүрысөөнүүд үнгэргэгдэжэ байдаг.

[edit] Тамир

Буряад улас илангаяа бүхэ барилдаагаар, һур харбалгаар, нюдаргалан барилдахаар (бооксоор) болон бусад зүйлнүүдээр бэрхэ, дэлхэйдэ мэдээжэ тамиршадтай гэжэ мэдэхэбди. Улаан-Үдэ хотодо тамирай талмайнууд, байшангуудшье байха. Хэдэн тиимэ газар нэрлэбэл:

Бүгэдэ Найрамдаха Буряадай ӨөЗЗСУ-ай 25 жэлэй ойн нэрэмжэтэ хотын түб сэнгэлдэхэ хүреэлэн (стадион)

ХТХБЗ-ой СТК (КСК ЗММК) Хүүргын түмэр хэрэгсэлнүүдые бүтээдэг завоодой соёлой болон тамирай коомплексо.

Тамирай «Динаамо» бүлгэм

“Юбилеэйнэ” гэһэн тамаралгын уһан сөөрэм (бассейн) .

Санашадай бааза, тиихэдэ олон тоото хотын болон үйлэдбэринүүдэй мэдэлэй тамирай байшангууд болон талмайнууд тоологдодог.

[edit] Шажан мүргэл

Буряад-Монгол орондо шажан мүргэлэй хэдэн янзын шэглэл бии юм. Тэдэнэй эгээл дэлгэрэнгы заншалта болоһон бөө мүргэл, түбэд-монголой Буддын болон ород үнэн алдарта шажанууд мүн. Ородой Буддын шажантанай түб Буряадта байгаа, мүн Буддын шажанай эхэнэрнүүдэй (хандамаанарай) түрүүшын хиид эндэ байгуулагданхай.

[edit] Мүн үзэхэ:

• Буряад-монгол
• Буряад хүгжэм
• Бүгэдэ Найрамдаха Буряад-Монгол Өөртөө Засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас

[edit] Холбооһон

• (English) Official website of the Buryat Republic
• (Русский) Официальный веб-сайт Республики Бурятия.
• (Буряад-монгол) «Буряад Республикын» засаг түрын албан ёһоной веб-сайт
• (Русский) Бурятия.ру
• (Русский)(Буряад-монгол) Буряад арадай сайт
• (Русский) Буряад орон тухай сайт
• (Русский) Буряадай һонинууд
• (Русский) Буряад орон. Засаг захиргаанай хубаарилгын тайлбари-каталоог. + 1.01.2006
• (English) (Русский) Official website of Buryat State Academy of Agriculture (БГСХА)
• (Русский) Официальный веб-сайт ВСГАКИ
• (Русский) Официальный веб-сайт БГУ
• (English) (Deutsch) A free and independent travel Guide for Lake Baikal and the Republic of Buryatia Made from Travellers for Travellers!
• (English) The Republic of Buryatia

Ородой Холбоото Уласай сүбъеэктнүүд
Өөртөө засаха уласууд: Адыг | Алтай | Бажигид | Буряад | Дагестаан | Ингүүш | Кабардаа-Балкаар | Харачай-Сэркэс | Кареэл | Марий Ээл | Мордоов | Сэсэн (Ичкеэри) | Татаар | Тува | Үдмүүрт | Хальмаг Тангача | Хиргис (Хонгорай) | Хойто Осеэти (Алаан) | Хүми | Чавааш | Заха (Яхад)
Хизаарнууд: Алтай | Далайн шадар хизаар | Краснодаар | Паарма | Сарпууль | Хабааровск | Хангарай
Можонууд: Агш | Айдархан | Амуур | Архаангельск | Беэлгород | Брянск | Владиимир | Волоогда | Вороонеж | Доодо Ноовгород | Ивааново | Калининграад | Калууга | Камчаатка | Кеэмерово | Киировэй можо | Костромаа | Кургаан | Күүрск | Ленинграад можо | Липецк | Монгодаан | Муурманска | Мушхаваа можо | Ноовгород | Новосэбирск | Оомск | Оренбүүрг | Орёл | Пеэнза | Пскоов | Ростоов | Рязаан | Самаара | Сахалин | Свердлоовско можо | Смолеэнск | Тамбоов | Твеэр | Тоомско | Түмэн | Түүл | Ульяановск | Шарадобо | Шэтэ | Челяабинск | Эрхүү | Ярослаавль
Холбооной захиргаатай хотонууд: Мушхаваа | Питэр
Өөртөө засаха можо: Жүүд
Өөртөө засаха тойрогууд: Ага Буряад тойрог | Коряак тойрог | Луораветлан тойрог | Неэнэц тойрог | Ордын-Адаг (Ардаагай-Адаг) Буряад тойрог | Таймыр (Долгаан-Неэнэц) тойрог | Хаанты-Маанси тойрог — Югра | Эвэнки тойрог | Ямаал Неэнэц тойрог