Чĕмпĕр
Википедири материал
| Чĕмпĕр | |
Хула гербě |
|
| Патшалăх: | Раççей |
|---|---|
| Регион: | Чĕмпĕр облаçĕ |
| Никěсленě: | 1648 |
| Хула, çултан: | 1796 |
| Халăх йышě, пин çын: | 623,1 (2005) |
| Хула лаптăкě: | км2 |
| Геогр. широти: | 54°19′ ç.ш. |
| Геогр. долготи: | 48°23′ х.т.д. |
Чĕмпĕр, — Чĕмпĕр облаçĕн тĕп хули. 2005 çулта кунта 623,1 пин çын пурăннă. Хула Атăлçи сăртлăхĕ çинче, Атăлпа Сăва юханшывĕсем хĕрринче вырнаçнă.
Хула пуçлăхĕ — Ермаков Сергей Николаевич (2004 çулхи раштавăн 5 хыççăн).
Тупмалли |
[тӳрлет] Пайланăвĕ
Хула тăватă район çине пайланать:
- Чукун çул районĕ;
- Заволжье районĕ
- Засвияжье районĕ
- Ленин районĕ.
[тӳрлет] Истори
Хулана пĕрремĕш хут 1648 çулхи летописьре асăнаççĕ. Ку вăл Алексей Михайлович патша Богдан Матвеевич Хитровона Атăлăн аялти юхăмне кайса унта хӳтлĕхсем никĕслемелли çинчен калакан хушура палăрать.
ХVIII ĕмĕрĕн вĕçĕчен хула вырăсла Синбирск ятлă пулнă. Синбирск тесе кунта малтан вырнаçнă çавăн пек ятлă пăлхарсен хулашĕ ячĕнчен панă. Ячĕ мĕнрен пулса кайни çинчен темиçе верси пур. Пĕрисем Синбирск сăмахĕнче чăваш сăмахĕсене кураççĕ, теприсем — пăлхар кнеçĕн ятне, теприсем скандинави е мордва чĕлхин сăмахĕсене.
Хитрово хула вырăнне никĕсленĕ хыççăн Мускава таврăннă. Хула пуçлăхĕ вырăнне Иван Богданович Камынин çарпуçĕ юлнă, хулана малалла хăпартма пикеннĕ.
1652 çулта хулана хăпартса пĕтернĕ. Хулан тĕп вырăне тĕрĕс тăваткал майлă пулнă, йĕри тавра йывăç пĕренеллĕ хӳмĕ пулнă. Кашни кĕтесре хуралтăсем пулнă. Чи варринче Тройца соборĕ, çурçĕр енчи хӳмĕ патĕнче хĕрарăмсем спас монастырĕ вырнаçнă.
1708 çулта хула Хусан кĕперниĕ шутне кĕнĕ. 1717 çулта çĕнĕ чикĕсене йĕркеленĕ хыççăн хула Астрахань кĕпернине кĕме пуçланă. Унта вăл 1728 çулчен пулнă, кайран каялла, Хусан кĕпернине таврăннă.
1783 çулта кунта 15 чиркӳ тата икĕ монастырь пулнă. Чиркӳсенчен пĕри кăна йывăçран пулнă, ыттисем пурте чултан хăпартнăскерсем. Арçынсен монастырĕ чултан пулнă, хĕрерăмсен — йывăçран.
1796 çулта Чĕмпĕр кĕпернине туса хунă. Ун шутне Улатăр, Ардатов, Пăва, Кăрмăш, Карсун, Сенгиль, Чĕмпĕр, Сызрань тата 1851 çулта Самар кĕпернине туса хыççăн унта куçнă Ставропольпе Самар уесĕсем кĕнĕ.
1864 çулхи çурла уйăхĕн 13 хулара пысăк пушар тухнă. Хулан чĕрĕке çеç сыхланса юлнă, нумай çын вилнĕ. 15 чиркӳ, 1 500 çурт çунса кайнă. 1888 çулта та пысăк пушар тухнă. Вăл вăхăтра хулан çурçĕр енче 186 çурт çунса кĕлленнĕ.
Хулара çĕнĕрен хăпартнă хыççăн 1887 çулхи авăнăн 10 хулан çĕнĕ планне хута кĕртнĕ. Çĕнĕ бульварсемпе садсем йĕркеленĕ, çăвасене хула чиккинчен кăларнă.
XIX ĕмĕр вĕçленнĕ çĕре хулара 40 пине яхăн çын пурăннă. Ку вăхăталла Чĕмпĕрчен чукун çула туса çитернĕ. 1913 çулта хулан çĕнĕ планне йĕркеленĕ, анчах та вăрçă пуçланни ăна вăя кĕртме чăрмантарнă.
1917 çулта хулара совет влаçне йĕркеленĕ. Граждан вăрçи вăхăтĕнче Чĕмпĕрте час-часах çапăçăвсем пулса иртнĕ. 1918 çулхи утă уйăхĕнче хулана шуррисем ярса илнĕ, 1918 çулхи авăнăн 18 хулана хĕрлисем килнĕ.
1924 çулта хулана Ульяновск ятне панă. Чăвашсем вара çав-çавах кивĕ ятне усă курнă.
1943 çулхи кăрлачăн 19 Чĕмпĕр облаçне туса хунă хыççăн Чĕмпĕр унăн тĕп хули шутланма пуçланă.
1954 çулта хулара трамвай çӳреме пуçланă. 1964 çулта юханшыв порчĕн, 1970 çулта чукун çул вокзалĕн тата авиавокзалăн çурчĕсене хута кĕртнĕ. 1973 çулта троллейбуссем çӳреме пуçланă.
[тӳрлет] Паллă çыннисем
- Ленин Владимир Ильич
[тӳрлет] Транспорт
Хула Куйбышев чукун çулĕн узелĕ шутланать. Чукун çул районĕнче Атăлăн сылтăм çыранĕ çинче юханшыв порчĕ вырнаçнă. Трамвайсем, троллейбуссем, автобуссем, маршрут таксисем çӳреççĕ.
Çавăн пекех хулан икĕ аэропорт пур: Чĕмпĕр—Центр тата Чĕмпĕр—Хĕвелтухăç.
[тӳрлет] Тăванла хуласем
- Крефельд (Германи)
