Karel de Grutte
Ut Wikipedy
Karel de Grutte (2 april 742 by Aken - 28 jannewaris 814, Aken) wie fan 771 oant oan syn dea kening fan de Franken; boppedat waard hy yn 800 oant keizer fan it Westen kroane. Karel wie de soan fan Pippyn de Koarte en Bertruda mei de Grutte fuotten.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] It keninkryk
Pippyn de Koarte, de soan fan Karel Martel, wie de earste kening fan it Hús der Karolingen, de dynastie dy't fan 751 oant 987 duorje soe. Nei de dea fan Pippyn yn 768 waard syn keninkryk opdiele ûnder sy twa soannen: Karel de Grutte en Karloman. Karloman ferstoar 5 desimber 771, wêrnei Karel de Grutte kening waard fan gâns it Frankyske ryk.
[bewurkje seksje] It útwreiden fan it ryk
Yn de yn totaal 46 jierren fan syn hearskappy fierde Karel mear as 50 oarloggen, wat ek foar in midskieuwske monarch mear as trochsnee wie. Syn foarrneamste tsjinstânners wienen de Saksen en de Langobarden, mar hy hie it ek mei de Friezen te stellen.
[bewurkje seksje] De Friezen en Saksen
Wat as in strafexpedisje tsjin de Saksen begûn, ferwurde algauris ta in wiidweidiche oermastering en leauwensoarloch dy't 32 jier oanhâlde soe. Yn 772 foel hy mei in grutsk leger de Saksen oan en de Friezen eastlik fan de Lauwers. Hy fersloech harren yn in oantal slachen en dertroch kaam it lêste ûnôfhinklik bleaun Frysk gebiet en dat fan de Saksen yn Frankyske hannen.
Under oanfiering fan Widukind kaamen de Saksen ferskate kearen yn opstân wer't ek de Friezen yn 782 oan mei dienen. Widukind joech him oer yn 785 en ek de Fryske opstân wurde delslein. De tsjinstân fan de Saksen wie stiifsettich, earst yn 804 soenen sy harren lang om let foar altiten deljaan. Tidens dizze oarloch ûnstie it kweade sizzens fan de "bekering mei yzeren tongen", wermei de twinge bekearing mei it swurd betsjutte waard. Hjirta feardige Karel in dekreet út, de Capitulatio de partibus Saxoniae, weryn foar it earst yn de westerse skiednis in mei geweld bekeringspolityk bedriuwe waard. Yn 797 feardige Karel in nij dekreet út ûnder ynfloed fan syn riedjouwer Ealwyn dat in wat sêftere bekearingspolityk besjutte. Dit dekreet wie de Capitulare Saxonum. Yn 782 kaam it ta it roemruchte bliidbad fan Verden, wer neffens de oerlevering 4500 Saksiske opstânnelings onthaad soenen weze.
By de Friezen liede dizze polityk ta in soad ûnfrede. Yn 793 kamen de East-Frieske gebieten (eastlik fan de Lauwers) hjir tsjin yn opstân ûnder oanfiering fan de hartoggen Unno en Eilrad. Dizze ôpstân soe liede ta in tydelike weromfal nei it heidendom. Kristlike sendlings as Liudgers wurden op'e flecht jeie. Mar de ôpstan waard lykwols fuort troch de Franken delslein en de Friezen kamen wer ûnder it plak.
[bewurkje seksje] De Langobarden
Oan de oarloch tsjin syn twade fijân, de Langobarden, gong in konflict tusken de byzantijnen en de Langobarden oan foarôf. De Langobardyske kening Desiderius oermastere yn 773 it exarchaat Ravenna dât bestjoerd waard troch it Byzantynske ryk en wer ek Rome ûnder foel. De paus Adrianus I ropte Karel foar help. Dêrop loek Karel mei in mânsk leger yn 773 nei Itaalje, besette de Langobardyske haadstad Pavia en fersloech de ynfallers. Hy sette Desiderius ôf en brocht it gebiet tusken Rome en Ravenna mei klam ûnder Frankyske beskerming. Op Peaskedei 774 loek hy Rome yn en waard as in keizer ûnthelje en eard. Mei tastemming fan de paus neamde Karel him sels tenei kening fan'e Franken en fan'e Langobarden.
In 788 waard mei it hertogdom Beieren it lêtste stamhartogdom by it Frankiske ryk ynlyfd, yn 795-796 folge de ûnderwerping fan it ryk fan de Avaren oan de eastgrins yn it tsjinwurdige Hongarije), en yn 811 twinge Karel de Denen de rivier de Eider te oanfurdige as grins en koe sa de ynfallen fan de Vikingen tsjinhâlde. En ek al bleau yn 778 syn fjildtocht tsjin de Moren in Spanje sûnder grutsk gefolch, hy koe wol it gebiet ta suden fan de Pyreneeën oermasterje en tafoege oan it ryk as de Spaanse Mark. Hjir mei waard ek de opgong fan de Islam ta stean brocht.
Op it ein hie Karel in grut part fan it eartiieds West-Romeinske Keizerryk (en grutte gebieten erom hinne) ferienige ûnder syn hearskippij. Op it hichtepunt fan syn macht hearste hy oer in gebiet dat riekte fan de Elbe en de Oder oant de Pyreneeën, en wie sa tige grut dat it in konkurrint waard fan it Byzantijnse Keizerryk en dermei in opfolger fan it Romeinske ryk.
[bewurkje seksje] It keizerryk
25 desimber 800 n.Kr. waard Karel de Grutte troch paus Leo III kroane ta keizer fan it West-Romeinske Ryk, in titel dy't sûnt 476 net mear yn West-Jeropa brûkt wie.
[bewurkje seksje] Polityk
Om syn ryk ienfâldiger te regearen, fierde Karel de Grutte in sintralisaasjepolityk dy't oant úting kaam yn:
- It útfaardigjen fan algemiene wetten, de capitularia, foar alle ûnderdanen fan it Frankyske ryk, en de kodifisearjen fan alle lokale wetten;
- It feralgemienjen fan de fasalityt wêrby in fazal syn bestjoerlike en militêre tsjinsten oanbea yn ruil foar gebiet.
- It oanstellen fan rûnreizjende ambtners, de missi dominici (ôffeardige fan de hear, de kening), om kontrôle út te oefenje op it greafelyk bestjoer;
- It ûntwikkeljen fan in soart ienheidskultuur om't fia missioneringswurk de bânnen tusken syn ûnderdanen te fêstigjen as te fersterkjen;
- It ynfieren fan it pûn, livre fan it Latyn libra as skealje, as standertmjitte foar gewicht lykas jild;
- It ûntwikkeljen fan in hofkultuur, dy't him spegele oan de Byzantijnske.
Syn polityk hie ek gefolchen bûten syn ryk; bygelyks rekke it pûn ek yn Grut-Brittanje yn gebrûk.
[bewurkje seksje] Dea en opfolging
Neidat Karel de Grutte yn 814 ferstoarn wie, waard hy begroefen yn syn eigen kapel yn Aken, dy't no de kearn foarmet fan de hjoedeiske katedraal. Syn neikommelingen waarden Karolingen neamd.
Syn ienige nog libbene soan, Lodewyk de Fromme folge him op; sadwaande bleau it rekonstruearre West-Romeinske Ryk noch in generaasje byienoar. Nei Lodewyk de Fromme waard it ryk nei Frankysk rjocht ûnder dy syn trije soannen ferdield. It westlik en eastlik part dêrfan waarden it begjin fan it lettere Frankryk en it Hillige Roomske Ryk.
