Óbó
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Óbó er tréblásturshljóðfæri af flokki tvíblöðunga. Orðið „óbó“ er komið af franska orðinu: „hautbois“ sem merkir bókstaflega „Hátt eða hávært tré“. Einstaklingur sem spilar á óbó er kallaður óbóleikari. Halldór Laxness nefnir hljóðfærið óbóu (kenniföllin óbóa, -u, -ur).
Efnisyfirlit |
[breyta] Hljóðfærið
Tónn óbósins hefur gríðarlegt magn yfirtóna og því er auðvelt að stilla önnur hljóðfæri eftir honum. Til dæmis er alltaf stillt eftir óbóinu í sinfóníuhljómsveitum. Tónsvið þess er frá B til g’’’, margir óbóleikarar ná hærra, alveg upp á cís’’’’ en það tónsvið þykir ekki mjög fimt nema með sérsmíðuðum blöðum (sem virka þá verr neðar á tónsviðinu). Miðað við önnur tréblásturshljóðfæri hefur óbóið mjög þykkan en næstum skerandi tón, samt er algengt að honum sé lýst sem angurværum.
Hljóðpípa óbósins er í laginu eins og löng og mjó keila með afskornum oddi, rúmlega 60 cm löng, í stað odds tekur við munnstykkið. Óbóið er oftast búið til úr grendilla-viði (afrískur svartviður) en blaðið er úr bambus og stöpullinn, stysti, efsti og þrengsti hluti hljóðpípunnar, er ýmist úr bronsi eða nikkel. Óbóið er í fjórum pörtum, neðsti og víðasti parturinn heitir bjalla, næst kemur „neðra stykkið“, svo toppstykkið og loks munnstykkið eða blaðið.
[breyta] Óbóblöð
Óbóblað eru tvær nákvæmlega tilskornar bambusflísar settar á móti hvor annarri, börkurinn snýr út, bundnar við stöpul. Óbóblöð eru frá 6 til 7,5 cm löng og eru í kringum 7 mm breið og u.þ.b. 2 μm þunn alveg fremst, en þar eru þau breiðust og þynnst.
Hvernig bambusinn í óbóblaðinu er tálgaður skiptir máli niður í minnstu smáatriði. Þess vegna eru öll óbóblöð sem atvinnuóbóleikarar nota handsmíðuð, oftast af þeim sjálfum en aðrir kaupa þau af óbóleikurum sem hafa helgað sig blaðasmíði.
Mestu máli skiptir að blaðið „passi við óbóleikarann“, að blaðið hæfi þeirri munnsetningu og blæstri sem óbóleikarinn hefur tamið sér og að styrkleikar þess séu þeir sem óbóleikarnum finnst skipta máli. Til að mynda þurfa þykk blöð yfirleitt meira loft og erfiðara er að gera styrkleikabreytingar með þeim en á móti kemur að þau hafa yfirleitt mun „þykkari“ eða „myrkari“ tón og eru yfirleitt háværari en það eru eiginleikar sem mörgum þykja heppilegir í sinfóníuhljómsveitum þar sem óbóleikarinn þarf oft að spila stuttar einleiksstrófur og tréblásarnir almennt þurfa að keppa að því að vera ekki yfirgnæfðir af stórum strengjasveitum og málmblástursthljóðfærunum. Þar að auki ræður lengd blaðsins, og hve mikið af berkinum er skrapaður af, fínstillingu hljóðfærisins.
Ending óbóblaða er yfirleitt 1 - 24 mánuðir. Ráða gæði bambusins sem þau eru gerð úr og hvernig óbóleikarinn fer með þau mestu um endingartímann.
[breyta] Saga hljóðfærisins
Elstu heimildir um dúudúk, forföður óbósins, eru 1500-3000 ára gamlar. Skálmpípa (shawm) er stærsta skrefið í áttina að nútímaóbóinu en hún kom fram á 12. öld. Skálmpípan var þróuð upp úr súrna, tvíblöðungi af þeirri tegund þar sem varirnar snerta ekki blaðið þegar spilað er (eins og t.d. sekkjapípu). Næsta skref var tekið við upphaf barrokktímabilsins þegar barrokkóbóið var þróað og fyrst notað við frönsku hirðina. Ásamt þuví að finna hljóðfærið upp eru Jean Hotteterre og Michel Philidor II taldir hafa verið fyrstu óbóleikararnir. Á 19. öld var Buöhm takkakerfinu bætt við og þróun tóngæðana tók stefnuna að kröftugri en slípaðri tóni nútímaóbósins.
[breyta] Önnur hljóðfæri í óbófjölskyldunni
Tenór-útgáfa óbósins, enskt horn (stundum kallað englahorn), er sennilegast næstfrægasti meðlimur óbófjölskyldurnar en margir þekkja leiðandi sóló þess í öðrum kafla 9. sinfóníu Dvořáks. Ástaróbó eða altóbó var í miklu uppáhaldi hjá J. S. Bach en hefur ekki náð eins góðri fótfestu í seinni tíma verkum og enska hornið. Baritónóbóið kom fram í endanlegri mynd árið 1889 og var notað í risavöxnustu síðrómantísku sinfóníuhljómsveitunum.
Heckelfónn er annað hljóðfæri í óbófjölskyldunni með sama tónsvið og baritónóbó, kynnt til sögunnar árið 1904. Hljóðpípa þess er mun víðari en baritónóbósins sem gefur Heckelfóninum kraftmeiri tón. Oft er heckelfóninum og baritónóbóinu ruglað saman. Talið er að tónskáld eins og Gustav Holst, sem skrifuðu fyrir svokallað „bassaóbó“ (í verk eins Pláneturnar), hafi einfaldlega ekki þekkt hljóðfærin í sundur eða verið sama um hvort hljóðfærið spilaði partinn. Í dag eru því partarnir spilaðir sitt á hvað af heckelfón og baritónóbói (þó oftar af baritónóbói þar sem aðeins 165 heckelfónar hafa verið framleiddir). Richard Strauss skrifaði hins vegar sérstaklega part fyrir heckelfón í verk sín en fyrsti heckelfónpartur veraldar var skrifaður í óperuna Salóme.
[breyta] Helstu tónverk
Verk sem eru með leiðandi óbóparta og njóta vinsælda eru meðal annarra:
Konsertar eftir Johann Sebastian Bach, Tomaso Albinoni, Georg Friedrich Händel, Antonio Vivaldi, Carl Ditters von Dittersdorf, Wolfgang Amadeus Mozart, Richard Strauss og Ralph Vaughan Williams. Einn allra vinsælasti óbókonsertinn er merktur Joseph Haydn en flestir efast um að hann hafi samið konsertin, óvíst er hver raunverulegur höfundur konsertsins sé.
Sónötur eftir Francis Poulenc, Paul Hindemith, Georg Friedrich Händel og Camille Saint-Saëns. Verk fyrir eitt óbó eru sjaldgæf. Þó njóta „Myndbreytingar“ Óvidíusar (Metomorphoses (after Ovid)) eftir Benjamin Britten og Sequenza VII eftir Luciano Berio nokkurra vinsælda.
Í sinfóníuhljómsveit eru yfirleitt tveir óbóleikarar, stundum bætist sá þriðji við og spilar hann þá oftast á enskt horn. Í sinfónískum verkum eru mjög oft stuttir einleikskaflar fyrir óbóið, til dæmis í: Hamlett (fantasíuforleikur) og í byrjun 2. kafla í sinfóníum 1 og 4 eftir Pyotr Ilyich Tchaikovsky, í byrjun annars kafla fiðlukonserts eftir Johannes Brahms og mörgum fleiri (listi afar ófullkominn).
Í Kammertónlist á óbóið sinn stað. Trío-sónöturnar sex eftir Jan Dismas Zelenka fyrir tvö óbó, fagott og basso continuo þykja mikil meistaraverk og hafa spilað stærsta partinn í að endurvekja minningu þessa gleymda meistara. Tríó fyrir tvö óbó og enskt horn eftir Ludwig van Beethoven var eitt vinsælasta verk hans meðan hann lifði. Mozart og Bohuslav Martinů sömdu báðir óbókvarteta og ekki má gleyma hlutverki óbósins í tréblásarakvintetum.
