Grænlenska
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
| Kalaallisut Kalaallisut |
||
|---|---|---|
| Málsvæði: | Grænland (Danmörk) | |
| Heimshluti: | Norður-Ameríka | |
| Fjöldi málhafa: | um það bil 50 þúsund | |
| Sæti: | Ekki meðal 100 efstu | |
| Ætt: | Eskimó-aleutíska málaættin Inuíta mál |
|
| Stafróf: | {{{stafróf}}} | |
| Opinber staða | ||
| Opinbert tungumál: | Grænland (Danmörk) | |
| Stýrt af: | Oqaasileriffik | |
| Tungumálakóðar | ||
| ISO 639-1: | kl | |
| ISO 639-2: | kal | |
| SIL: | KAL | |
| Tungumál – Listi yfir tungumál | ||
| Þessi grein gæti innihaldið hljóðfræðitákn úr alþjóðlega hljóðstafrófinu í Unicode. | ||
Grænlenska (grænlenska: kalaallit oqaasii eða kalaallisut) er inuíta tungumál af eskimó-aleutísku málaættinni sem töluð er á Grænlandi og er náskilt þeim málum sem inuítar tala í Kanada og Bandaríska fylkinu Alaska. Um það bil 50.000 manns tala grænlensku en hluti þeirra er tvítyngdur og talar dönsku sem annað mál. Mælendur grænlensku eru þar með fleiri en mælendur allra annarra eskimó-aleutískra mála samanlagt.
Saga Grænlands hefur verið rannsökuð lengi og málvísindamenn og fornleifafræðingar eru nú á þeirri skoðun að forfeður núverandi Grænlendinga (burtséð frá Evrópskum innflytjendum) hafi flutts til landsins í fjórum lotum. Fólkið, sem settist þar að, var í öllum tilvikum Thule-inuítar. Mállýskurnar í Grænlensku endurspegla á vissan hátt þessar lotur.
Stöðluð grænlenska sem nú er notuð í fjölmiðlum, skólum og opinberu samhengi hefur þróast aðallega úr miðvesturgrænlenska mállýskusvæðinu. Þar er höfuðborgin Nuuk, sem áður var kölluð á dönsku Godthåb. Grundvöllurinn að grænlenskri bókmenntahefð var lagður þar á árunum um 1860.
Efnisyfirlit |
[breyta] Þróun ritmáls
Þróun ritmáls á grænlensku á sér stutta sögu enda höfðu inuítar þar ekkert eigið ritmál fremur en aðrir inuítar fyrir komu evrópumanna til Grænlands í annað sinn. Fyrstu skipulögðu tilraunina til að skrifa grænlensku gerði Hans Egede (1680-1758) og meðhjálpara hans Albert Topp en árið 1728 gerðu þeir tilraun til þess að þýða sköpunarsögu Biblíunar. Sonur Hans Egedes, Poul Egede (1708-1789), gaf út orðabók á grænlensku, dönsku og latínu. Grundvöllur að fyrstu kerfisbundnu stafsetningunni lagði hins vegar mótmælendatrúboðinn, herrnhutarinn Samuel Kleinschmidt (1814-1886) árið 1851. Kleinschmidt var hljóðfræðingur sem bjó til grænlenska stafsetningu sem varðveitti form stofna og viðskeyta á líkan hátt í öllum samsetningum. Málið varð þess vegna auðvelt í lestri en stafsetningin erfið vegna þess að það voru engin augljós tengsl á milli hljóðs og ritunar. Framburður viðskeytanna fer nefnilega eftir umhverfinu. Stafsetning Kleinschmidts kom að góðum notum við þýðingu Biblíunnar en til þess varð að þróa grænlenskan orðaforða á fleiri sviðum, t.d. hugtök um samfélagstengsl, tegundir náttúru og siðfræðihugtök sem höfðu ekki verið áður til í grænlensku.
Réttritun Kleinschmidts var notuð fram til 1973 þegar tekin var upp ný hljóðfræðistafsetning sem auðveldaði ritun grænlensku mikið vegna þess að ritmálið endurspeglar nú að mestu framburðinn.
[breyta] Grænlenskar mállýskur
Í grænlensku eru þrjár meginmállýskur: avanersuaq (nyrsti hluti Grænlands), tunu (Austur-Grænland) og kitaa (Vestur-Grænland). Innan þessara meginsvæða eru allmargar undirmállýskur, sérstaklega á það við um vesturgrænlensku. Þrátt fyrir a∂ mállýskur ystu mállýskusvæðanna séu ekki beinlínis gagnkvæmt skiljanlegar er uppbygging tungumálsins á öllu svæðinu eins.
[breyta] Nokkur enkenni grænlensku
Grænlenska, kalaallisut, er mjög greinilega frábrugðin indóevrópskum málum. Í þeim málum eru yfirleitt einn eða fáir stofnar í hverju orði (eins og t.d. skólabók sem er samsett af stofnunum skóli + bók) en í kalaallisut eru oftast margir stofnar í einu orði. Það hefur í för með sér að orðin eru löng og flókin. Tungumál, þar sem stofnar eru límdir saman, eru kölluð viðskeytamál, (á ensku kallast þau agglutinating language, sbr. enska orðið glue) og eru þau afar algeng í mörgum tungumálum en ekki þeim indóevrópsku.
Sérhvert orð getur tekið við næstum óendanlega mörgum myndum ummæla eða orðatiltækja. Viðskeytin geta stigbreyst, sýnt blæbrigði, tíma, staðfest eða hrakið o.s.frv. Það hefur stofn, mörg viðskeyti og persónuendingu. En einnig er hægt að tengja endingar við stofna og láta þar með í ljós ákveðið fall.
