ზეგაანის მონასტერი

ვიკიპედიიდან

ვიკიპედიის ხარისხის სტანდარტების დასაკმაყოფილებლად, ამ სტატიას ან სექციას ვიკიფიცირება სჭირდება. გთხოვთ, დაგვეხმაროთ მის გაუმჯობესებაში შესაბამისი შიდა ბმულების მითითებით. ამოიღეთ ეს თარგი სტატიის გამართვის შემდეგ.

ზეგაანის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის სახ. სამონასტრო კომპლექსი (V-IX სს.) გურჯაანის რაიონში, სოფელ ზეგაანის მახლობლად, ხშირ ტყეში მდებარეობს სამონასტრო კომპლექსი, რომელშიც შედის V საუკუნისის წმ. მარინეს ეკლესია, VI-VII საუკუნეების ყოვლადწმიდის სამეკლესიანი ბაზილიკა მოხატული XVI-XVII სს-ში და სხვადასხვა დროის მცირე სამლოცველოები, მარანი და სხვა ნაგებობათა ნანგრევები; მონასტერს გარს ევლება დაბალი გალავნის კედელი.

სამონასტრო კომპლექსში ყველაზე ადრეულ ნაგებობას წარმოადგენს წმ. მარინეს მცირე ზომის გუმბათოვანი ეკლესია, რომელიც ნაგებია რიყის ქვით, ხოლო სარკმლებთან შირიმის ქვებია გამოყენებული. ეკლესია მარტივი ჯვრის ტიპისაა, რომელსაც გეგმაში საფუძვლად უდევს ტოლმკლავებიანი ჯვარი. გარეგან მასებში მკაფიოდაა გამოვლენილი ჯვრის სწორკუთხოვანი მკლავები. აღმოსავლეთი მკლავი შიგნით დასრულებულია საკურთხევლის ნახევარწრიული აბსიდით და მცირე ბემით. მკლავთა გადაკვეთაზე აღმართული გუმბათი გარედან აღმ-დას-ის ღერძზე აგებული მოცულობის ორქანობიანი სახურავის ქვეშაა მოქცეული. ამ გრძივ მოცუ-ლობას პერპენდიკულარულად ეკვრის ჯვრის ჩრდილოეთისა და სამხრ-ის მკლავების უფრო დაბალი სახურავები. ჯვრის ყოველი მკლავი ნალისებრი ფორმის კამარითაა გადახურული; კამარის ქუსლის დონეზე გამოყოფილია შვერილი. აღმოსავლეთისასა და დასავლეთის კამარათა თაღები დანარჩენებზე რამდენადმე მაღალია. გუმბათქვეშა კვადრატიდან წრეზე გადასვლა მოკლებულია სიმკვეთრეს; კუთხეები შელესილია და მოხატულობითაა დაფარული. გუმბათის ყელი ძალიან პატარაა (იგი არ აღემატება 0.5 მ-ს) ნაცვლად გუმბათისა აქ დამრეცი, უსწორო ზედაპირის მქონე კამარაა. ეკლესიას აშუქებს ყოველ მკლავში გაჭრილი თითო პატარა, ვიწრო სარკმელი და სამხრ. ერთადერთი შესასვლელიდან შესული სინათლე. საკურთხევლის და დას. მკლავის სარკმლები შიგნიდან სწორკუთხოვანია, გარედან კი შირიმის ქვაში ამოკვეთილი ნალისებრი თაღითაა დასრულებული; დანარჩენი ორი სარკმელი შიგნიდან და გარედან სწორკუთხოვანია და რიყის ბრტყელი ქვითაა გადახურული. საკურთხეველი ერთი საფეხურითაა ამაღლებული იატაკის დონესთან შედარებით; საკურთხევლის ქვემოთ, კედელთან, სწორკუთხოვანი ტრაპეზე დგას. ეკლესია შიგნიდან ერთიანად შელესილი და მოხატულია. ამჟამად ფრაგმენტულად მოღწეული კედლის მხატვრობა მთლიანად მოიცავს ეკლესიის კედლებს. საკურთხევლის აბსიდზე გამოსახულია ვედრების თემა. კომპოზიციის მთავარანგელოზთა გამოსახულებები ბემის კედლებზეა გადანაცვლებული. სარკმლის ქვემოთ, ცენტრალურ ვერტიკალზე, გარდამოხსნილი მაცხოვრის მცირე ზომის წელზემო ფიგურა გაირჩევა (`ხატი მიძინებისა~). ის მარჯვნივ და მარცხნივ ეკლესიის მამის თითო ფიგურა დგას, ხოლო წინ, ტრაპეზთან უჩვეულო ფორმის ბარძიმია გამოსახული გარდაცვლილი იესოს თავით. ჯვრის მკლავთა კამარებზე საუფლო ციკლია წარმოდგენილი. პირველია შობა უფლისა. სცენა მოიცავს სამხრ. მკლავის კამარის ორსავე მხარეს. მომდევნო სცენა ჩრდ. მკლავის კამარაზეა, სადაც დას.-ით ნათლისღებაა წარმოდგენილი, ხოლო აღმ-ით - ფერისცვალება. დას. მკლავზე მარჯვნივ ჯვარცმაა, მარცხნივ - ამაღლება. მოხატულობის ქვედა რეგისტრები, არსებითად, წმიდათა და მოწამეთა გამოსახულებებს ეთმობა. მხოლოდ შესასვლელის კედლებზე, ორსავე მხარეს, ეკლესიის დამცველ მთავარანგელოზთა თითო ფიგურა დგას, მათ საპირისპიროდ, ჩრდ. მკლავის დას. კედელზე ვედრებად მუხლმოყრილი, მაყურებლისადმი მიპყრობილი კტიტორია გამოსახული. ქვედა რეგისტრთა მოხატულობაში გამორჩეულად ერთადერთი წმინდანია წარმოდგენილი – გველეშაპთან მებრძოლი წმ. გიორგი, რომელიც საკმაოდ დიდი ზომისაა და დას. კედლის მეტ ნაწილს მოიცავს. დას. კედელზე. ჯვარცმის ქვემოთ ორი წელზემო გამოსახულებაა, ორ-ორი ჩრდ. მკლავში, აღმ-სა და დას-ის კედელთა შუა რეგისტრზე; აქვე, ამავე მკლავის დას-ის 40 მოწამის ამსახველი სცენაა.

ეკლესიის სამრ. შესასვლელი სწორკუთხოვანი მოხაზულობისაა ორივე მხრიდან; იგი ფიქალის ფილითაა გადახურული. მოგვიანებით კარის მალი დაუვიწროვებიათ. გარედან ეკლესიის ფასადები სადაა, შელესილია ბათქაშით. კედლები დასრულებულია რიყის ქვით გამოყვანილი შელესილი ლავგარდნით, რომელსაც ფრონტონის კუთხეებში თარაზული შემონაკეცები აქვს. `ყოვლადწმიდის~ სამეკლესიანი ბაზილიკა ნაგებია მსხვილი რიყის ქვით, ხოლო ფასადების კუთხეები, კამარის საბჯენი თაღები და სარკმელთა მოჩარჩოება-ნაწყობია შირიმის ქვით. სამეკლესიანი ბაზილიკის (19.5 X 14 მ) შუა ეკლესიას სამმხრივი გარშე-მოსავლელი აქვს, რომელიც გვერდის ეკლესიებსა და მათ შემაერთებელ დას. გასასვლელს შეიცავს. საკურთხევლის ორსავე მხარეს გამოყოფილია გეგმაში სწორკუთხოვანი სამკვეთლო და სადიაკვნე, ხოლო დას. ნაწილში მეორე სართულზე პატრონიკეა განთავსებული. მთავარი ეკლესიის საკურთხევლის ნახევარწრიული აბსიდის ღერძზე სარკმელია გაჭრილი. საკურთხევლის ბაქანი სამი საფეხურითაა ამაღლე-ბული. სატრიუმფო თაღი ნალისებრი და ოდნავ შეისრული მოხაზულობისაა. ბემის თაღიც ნალისებრი ფორმისაა. აბსიდს მთელ პერიმეტრზე ამაღლებული საფეხური დაუყვება, რომელსაც სარკმლის ქვეშ მონასტრის წინამძღვრისთვის გამოყოფილია დასაჯდომი. სარკმლის ორსავე მხარეს თითო სწორკუთხი ნიშია დატანებული. საკურთხევლის ცენტრში გვიანდელი სწორკუთხი აგურის ტრაპეზე დგას. მაღალი ვრცელი შუა ეკლესია გადახურულია სხმული კამარით, რომელიც ბემასთან, ცენტრში და დას. კედელთან მდებარე საბჯენ თაღებზეა დაყრდნობილი. კამარა და საბჯენი თაღები ოდნავ ოვალური და წვეროში მცირედ შეტეხილი მოხაზულობისაა. საბჯენი თაღები თლილი ქვის იმპოსტებს ეყრდნობა, რომელთა პროფილს თარო და დახრილი სიბრტყე შეადგენს. დას. ნაწილში მდებარე პატრონიკე ერთ დიდ ნალისებრ და წვეროსთან ოდნავ შეისრული ფორმის თაღს ეყრდნობა, რომელსაც გვერდებზე ძალიზე დაბალი პილასტრები აქვს დასაბჯენად. თაღის ჩრდ. ნაწილში ზევით ვერტიკალური ხვრელია მოწყობილი პატრონიკეზე ასასვლელად. ხვრელი იატაკის დონიდან საკმაოდ მაღალზეა და, როგორც ჩანს, მასზე მისადგმელი კიბით ადიოდნენ. პატრონიკეს დას. კედელში ორი ფართო, ნალისებრი თაღით დასრულებული ღიობია, რომ-ლითაც პატრონიკე სტოას მეორე სართულს უკავშირდება.

გარდა საკურთხევლის სარკმლისა, ეკლესია კიდევ 5 სარკმელი აშუქებს: ორ-ორი სამხრ-სა და ჩრდ-ის კედლების ზედა ნაწილში და ერთიც დას. კედელში, მაღლა. სარკმლები შიგნიდან სწორკუთხოვანია, გარედან (გარდა დას-სა) შირიმის ქვაში გამოყვანილი ნალისებრი თაღითაა გადახურული. ასეთივე ფორმის თაღითაა დასრულებული ეკლესიის სამივე კარი – ჩრდილოეთით, სამხრეთითა და დასავლეთით. ჩრდ. კარი მშენებლობის დროსვე ამოუშენებიათ, პატრონიკეს საბჯენი პილასტრების ამოყვანისას.

თავის დროს კანკელით გამოყოფილი საკურთხევლის სივრცე ჩრდ-ითა და სამხრ-ით სწორკუთხოვანი კარით უკავშირდებოდა გვერდითი ეკლესიების აღმ. ბოლოებში მოწყობილ სამკვეთლოსა და სადიაკვნეს. ორივე სადგომი ერთნაირია: ისინი გეგმაში სწორკუთხედს წარმოადგენს, აღმოსავლეთითით გაჭრილია შიგნიდან სწორკუთხოვანი, გარედან თაღოვანი სარკმელი; თითო ღრმა ნიშია სამკვეთლოს სამხრ. და სადიაკვნეს ჩრდ. კედლებში; გარდა ამისა, ჩრდ-ის სადგომში მეორე სარკმელია ჩრდილოეთით და დაბალი კარია დასავლეთით, რომლითაც იგი ჩრდ. გვერდის ნავს უკავშირდება. კამარა ბეტონისაა, სხმული, ოდნავ ოვალური ფორმის. ჩრდ. ნავის აღმ. ნაწილი უაბსიდოა-გეგმაში სწორკუთხა მოხაზულობისაა. ჩრდ. კედელში სვეტზე დამყარებულ ორმალიან თაღოვან შესასვლელს მკვეთრად გამოხატული ნალისებრი ფორმა აქვს. ჩრდ. ნავისაგან განსხვავებით, სამხრეთი ეკლესიის აღმოსავლეთი ნაწილი ნახევარწრიული აბსიდითაა დასრულებული. აბსიდის კონქი ოდნავ ნალისებრი ფორმისაა. მისი საკურთხევლის ბაქანი ერთი საფეხურითაა ამაღლებული. სამხრ. მხარეს აქ ორ სვეტზე დამყარებული სამმალიანი თაღით გახსნილი შესასვლელია მოწყობილი. თაღებს აქაც ნალისებრი მოხაზულობა აქვს. სვეტები ყველა შესასვლელში რიყის ქვითაა ნაწყობი (თავდაპირველი შელესილობა ჩამოცვენილია). სამხრ-სა და ჩრდილოეთის ეკლესიები სიგრძეში მთავარი ეკლესიის დას. კედლის ხაზზეა დამთავრებული, სადაც სამივე ეკლესიას დამოუკიდებელი ორსართულიანი სტოა ეკვრის. ქვედა სართულის თავდაპირველად კამაროვანი გადახურვა კი არ ჰქონია, არამედ - ბრტყელი. ჯვროვანი კამარის ნაშთები შემორჩენილია სწორკუთხოვანი კომპარტიმენტების დას. კედელზე, რაც გვიანდელი შეკეთების შედეგია. დას. სტოას პირველი სართული გრძელ კორიდორს წარმოადგენს, სიმეტრიულად განთავსებული 4 ნიშით მის ჩრდ-სა და სამხრეთის ბოლოებში და სვეტებზე დამყარებული ორმალიანი შესასვლელით დასავლეთით, რომელიც გვერდითი ნავების შესასვლელების ანალოგიურადაა დამუშავებული. პატრონიკეზე ასასვლელად გარდა ვერტიკალური ხვრელისა, რომელიც მთავარი ნავის დას. ნაწილშია, უთუოდ იქნებოდა კიბე.

ეკლესიის ფასადები მარტივია, სამკაულის გარეშე. რიყის ქვით ნაწყობი გლუვი კედლების ფართო ზედაპირები მცირედ დანაწევრებულია.

აღმოსავლეთი ფასადის ასახულობაში დამახასიათებელია დაბალ გვერდით ნავებს შორის ძლიერ აზიდული შუა ნავი ორქანობიანი სახურავით. სიმაღლის შთაბეჭდილებას აძლიერებს საკურთხევლის გრძელი, ნალისებრი თაღით დასრულებული სარკმელი. რამდენიმე უფრო ქვემოთ, გვერდითი ნავების ღერძზე, ვიწრო სარკმლებია გაჭრილი. გარდა ამისა, მიწის დონეზე ნავებთან საკურთევლის ქვეშ მოწყობილ გრძელ სამარხებში შესასვლელი ორი დაბალი სწორკუთხი კარია გაჭრილი. დანარჩენი ფასადების გადაწყვეტაში, უპირველეს ყოვლისა ყურადღებას იპყრობს ორ-ორ თაღიანი და სამთაღიანი (სამხრ-ით) შესასვლელები. თაღები ნალისებრი მოხაზულობისაა და მსხვილ სვეტებს ეყრდნობა. შენობის გარეგნობისთვის არსებითი მნიშვნელობა აქვს შუა ეკლესიისა და გარშემოსავლელის მასების შეფარდებას: დასავლეთ მხარეს გვერდის ეკლესიების შემაერთებელ სტოას მეორე სართულიც აქვს, რის გამოც ამ მხარეს დამატებითი მოცულობითი მახვილი იქნება. ფასადები დასრულებულია წვრილი თაღების მწკრივით გამოყვანილი ლავგარდნით.

სამონასტრო კომპლექსი ეკუთვნის გურჯაანისა და ველისციხის ეპარქიას, რომელსაც მართავს გურჯაანისა და ველისციხის ეპისკოპოსი ექვთიმე (ლეჟავა). ამჟამად მიმდინარეობს ამ უძველესი სამონასტრო კომპლექსის აღდგენა. აღდგენაზე მუშაობს მღვდელ-მონოზონი სერაფიელი (სულამანიძე).