Zaxo
Ji Wîkîpediya
 |
Agahdarî: Formata vê rûpelê hên ne baş e. Divê were xeyrandin. Tu dikarî vê gotarê biguherîne. |  |
Zaxo bajarek Başûrê Kurdistanê ye û bi bernavê xwe Bûka Behdînan e.
Tabloya Naverokê |
[biguherîne] Pira Bakur û Başûr û Başûr-rojavayê
Zaxo bajarek e li Başûrê Kurdistanê. Ew dikeve ser sinorê Bakurê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê û navendek giring e bo hevgihîna kurdên bakur û başûr û bazirganiya wan.
Zaxo tet naskerin be gelak navin şirîn weko Zaxoka Delal, Zaxoka Behdinan an Zaxoka Rengîn yan Buka Behdinan.
[biguherîne] Navê Zaxoyê
Du teorî li ser peydabûna navê Zaxoyê hene.
Yek jê ew e ku Zaxo ji peyvên za (ji zan / zayîn) û xo (xwe) têt.
Li gor teoriya din jî za ji zan / zayîn têt lê xo bi wateya xwînê ye.
[biguherîne] Devoka Zaxoyê
Zaxoyî devoka xwe wek şêweyek ji şêweyên devoka behdînî dihesibînin ku li Dihokê û bajarrên din jî yên [Behdine) axiv yên Başûrê Kurdistanê têt axiftin.
Di rastiyê devoka Zaxoyê zêdetir nêzîkî devoka botî ye ku li Cizîrê û derdorên wê serdest e.
[biguherîne] Cihên turîstîk
Navdartirîn cihê seyran û dîtinê li Zaxo Pira Delal e ku herwiha bi navê Pira Berî jî têt nasîn.
Qeza Zaxo
Yek ji Qezayên Herêma Kurdistanê ye û dihête hijmartin yek ji Dergehên Welatî bû derveyî Cîhanê. Navenda Qezayê Bacêrê Zaxo ye ewa di kevit li lawê Başor-Rojava Deşt Sindîya ewa bi nav û deng bi axa wê ye ter. Zaxo bacêrkekî Cowane bi ava xo ya zelal û drom,a hewaî ya xoş di kevit ser Xabîrî ewa li niva Bacêrîre diborit li bacêrîde dibit do çek û bacêrî dikit do qet, li ser wî Xabîrî Pirek ji Bera pêkhatîye hatîye avakirin li ser
demê Mîrxana Bahdîna.jjj
Mêjovan pêknehatîne li ser Mêjowa Navê Bacêrî, gele gutin li ser vê meselê hene, li hindek Kitêbên Aramîya de Navê Bacêrî hatîye gutin û dibîjin ya qetbîye ji Tipa ZAXOTA ewa meana SERKEFTIN dit, ew hizrdikin ko ev Nave ji şerek navbera Rom û Farisa li dorên vê Deverê çêbibo û bidawî hat bi serkeftina Roma, ji ber vê çende Navê vê Deverê bûye Zaxota yan Serkeftin.
Li gutnek dide di bêjin Navê Zaxo ji Tipa kurdî ZÎ XEWÎN yan Xabîrê Xowînê
hatîye, dibêjin ko ev Navê jî, ji şerek li
Deverê qewmîbo û li wî şerîde gele Xowîn hatbo rûştin. ev gutne nîzîktire bû gutna ewel û çetbit ew şera navbera Rom û Firsa debit. Gutna sîyê dibêjit ko Navê Zaxo ji vê Tipê hatiye ZÎ yan Xabîr û XOWEK Yan ew Devera wek Nihala ne û Av lê setkinit. Herçewabit Navê Zaxo li gele Stiran û Qesidên kevin de hatîye gutin, bû nimone ZAXOKA DELAL.
Mêjowa Bacîrî bidristahî nehatîye danan, belê Mîr Celadet Bedirxan dibêjit ko bacêrê Zaxo Bacêrkekî girng bû li ser demê Kutîya, ya giring ewe ko Sabitek Yunanî ZÎNFON li sala 104 b.m. li bacêrîre borîye wekî ew zivirî bû Welatê xo û ewî behsê Xelkê Deverê kirye. Bacêrê Zaxo hatîye berfireh kirin li wî cihî ew cihê Bacêrê Hussaînîya lê, ewa behsê wê li gele kitêba de hatîye kirinû di hête hijmartin yek ji Bacêrkên Ereba û Navê Xabîrî kirbon XABÎRÊ
HUSAÎNÎYA û heta nihe Taxek bi Navê Hissênîke heye.
Mêjovanê Kurd Bedirxanê Bedlîsî gutîye 5001h. ko Bacêrê Zaxo digehite Mîrxana Bahdîna li ser demê Mir HESEN BEK KORÊ MIR SEÎFEDÎN û êkemîn Mir li ser hatîye danan ji layê wan ve li sala 298h. . yek ji wan Dêrek Cihîya li Zaxo avakirbo û nihe şînwarêt wê dîyarin.
Şolê Xelkê Bacêrî li ser Çandinê ye bi Taîbetî çandina Sistanê wekî Ceh û Genim û Noka û Baqil û Fêqîyên renga û reng, herwesa Çandina Havînê wek Bacan û Birinc û Tîtin û hemî corên Xizrawatî. Zaxo bi Nav û denge bi Darên Spîndara û Gîza û Hinara, egera vê çendê ewe ko zaxo avekî zelal û axekî ter heye.
Wek me gutî ko Zaxo dergehek girnge bû derveî Cîhanê, ji ber vê çendê bûwe Zentromek girng ya Tîcarî, gelek gencên bacêrî bûne Tacir herwesa gele Kopanîyêt Tîcarî hatne danan.
Zaxo gele Şînwarên Mêjowî hene, Rêveberîya Şînwara li
Duhokê dorê 51 cihên Şinwarî li Zaxo nivîsîne, yêt girng evene:
Kehla zaxo dikevit li nîva Bacêrî li layê Rojava Xabîrî û heta nihe ya l ber Çave, li demê Mirxana Bahdîna li ser demê Mir Elî Xan 2121-5021h. ev Kelha nîkir û ber firehkir, ev Kelhe li ser kel û
pelên kelhek ji wê kevintir hatîye avakirin û bi Berên mezîn hatîye avakirin û heta nihe li ber çave.llll
Kelha Qebad Paşa
Ew Qube dikevit li Mezarxana Zaxo de, ew Qube Şeş kojîye û Şeş Þencer hene û dergehek ji Fixarî hatîye avakirin û çend nexşek li ser dîwarên wê heen.kkk
Şînwarên Kêste
Bacêrek gele kevine Mêjowawê di hêt li ser demê Aşorîya û gele kel û pelên Aşorî û yunanî û Îslamî têde dîtine herwesa rehmetî Şemdîn li ser Şînwarên Kêste nivîsîye li Govara alexaa li Eprila salêa 1933 . Bacêrê Zaxo dorê 85km ji Zentroma parêzgehê dîr dikevit û pehnatîya we 8731 mk2 û sê Deverên giring hene:ffffff
Devera Rizgarî
Zentroma wê ÎBRAHÎM XELÎLE û di hête hijmartin dergehê bacêrî bû derveî Cîhanê û li wêrêre Cada Cîhanî bû Turkîya diborit. Zentroma wê dikevit li wê cihî ew cîhê Xabîrê Zaxo û Hîzil digehin yek û li wêrê Pira Cihanî navbera Kurdistanê û Turkîya ya heî.kkkk
<P dir=rtl
Navê wê
ji mezara wê hatîye ewa Qebrê Pêximber IBRAHÎM ALXALÎL li û
herwesa di hête hijmartin yek ji Havîngehên bacêrê Zaxo Taîbetî û
Parêzgeha Duhokê bi Giştî.lllllll
Şolê Xelkê Deverê li ser Çandinê ye bi Taîbetî çandina Sistanê wekî Ceh û Genim û Noka û Nîsk ...... h.d. herwesa Çandina Havînê wek Bacan û Birinc û hemî corên Xizrawatî. Ev Devere bi Nav û denge bi Bîstanataîbetî li gunde Lêfê Bîstanêt Xox û Sêv û Zeîtona yêt heîn herwesa Bîstanêt Hinar û Hirmika yêt lê heîn.hnŞolê Xelkê Bacêrî li ser Çandinê ye bi Taîbetî çandina Sistanê wekî Ceh û Genim û Noka û Baqil û Fêqîyên renga û reng, herwesa Çandina Havînê wek Bacan û Birinc û Tîtin û hemî corên Xizrawatî. Zaxo bi Nav û denge bi Darên Spîndara û Gîza û Hinara, egera vê çendê ewe ko zaxo avekî zelal û axekî ter heye.hnorê
Çîyayên giring li deverê ewin, yek ji wan Çîyayê Spî ewa ji Başora Devera Doskîya di hêt û berew Rojava diçit û dikevit li Başorê Deverê herwesa Cada Cîhanî têra diborit bû Zaxo li Gelîyê Spî, ew zincîra dikevit li Rojava cade dibêjinê DIZWAR yan Çîyayê BÊXÊRÎ ta Zîrên di kevin ser Pêşabîrî li Sinorê Sê Kojî. Li vê Deverê gele Şînwarên Kevin lê hene û heta nihe dorê 22 cihên lê nivîsîn, yêt giring evene: Kelha Ermiştê, Şînwarên Dêrebînê û Pêşabîrê, Şînwarên Bêtasê, Şînwarên Dornexê û Şînearên Birehîm Xelîl.hhhh
Pehnatîya wê dorê 592km2 û Hijmara Gundên wê dorê 34 gundane, hemî hatne xirabkirin. Bele ji layê Hukumeta Kurdistanê cardî gundên Deverê hatine avakirin.jjj
Devera Sindîya
Devera Sindîya dikevit li Bakur-Rorhelata Bacêrî, berî nihe ev Devere li gel Devera Gulîya yek Dever bo û navê wê Devera SINÎ Û GULÎYA û Zentroma wê gundê Bêrsivê bo, bele li sala 1924 hatîne jêkvekirin û Zentroma wê bo gunde Şeranşê ewa di kevit li nîva Devera Sindîya û piştî hingê Zentroma wê ço bo gundê Derkar.lllllll
Em di şên Erdê Deverê bikin do qet û Çîyayê Skêre navbere li beîna herdo qeta. ew qeta dikevit li lawê Başorê gele Çîya , Zîr û Nihal lê hene herwesa gele Kanî û Xabîr yêt heîn wekî:llll
Şeranş- Steblan- Berx - Behnone- Sindî - Hîzil
Kerok- Marsîs - Berx - Behnone- Sindî- Hîzil
qetê dowê ji Deverê Deşta Sindîya ne ewa Bacêrê Zaxo dikevit li layê Başrê Deştê û Cadek li nav Deştêre diborit û bacêrê Zaxo li gel Devera Gulîya û Berwarîya girêdit.gggg
Deşta Sindîya bi Bîstanên xo yên Xox û Sêf û Gîz û Hirmîk û Hinar bi nav û denge herwesa bi Heîwanên xo bi nav denge. li layên Bakura Deverê gele Havîngehên xoş lê hene taîbetî li Şeranşe û çîyayên Deverê girtîne ji Dar û barî taîbetî li Şeranşê û Gelîyê Pisaxayîya û Rêkêt Sindîya. Giringtrîn Çîyayit wê, çîyayê Skêre û Xamtîr.kkkk
Gele Şînwarên kevin li Deverê hene û heta nihe dorê 84 ciha li Rêveberîya Şînwara li Duhokê yên nivîsîne û yêt giring evene:f
Pira Rebenka BÎŞOK, Pira Şêx yusif, Kelhên Sinatê, Kelhên Gelîyê Berxê, Kelha Silaîman Sindî û Şikefta Steblan uhd.jjj
Pehnatîya wê dorê 135km2 û Hijmara Gundên wê dorê 96 gundane, hemî hatne xirabkirin. Li devera Sindîya gele Mucemien Qesrî hatna avakirin weki DERKAR û HÎZAVA û BÊRSIVÊ û TILKEBER û GUNDE DARHIZAN herwesa gele xelkê Devera Berwarîya têda jîyan.iiiiii
Devera Gulîya
Zentroma wê Banwifa yan Batifa ye, di kevit li layê Bakur- Rorhelata Zentromê Bacêrî. wek me gutî li gel devera Sindîya yek Dever bo û li sala 1924 hatine jik vekirn, li wî demî Zentroma wî gundê Dêmka bo û divra ço bû gundê Behnone û li dawîyê li gundê Batifa sekinî. Dikevit li ser Cada nav bera Zentroma Bacêrî û Devera Berwarî Bala. Navê vê Deverê Me'ana hindê dit ko ew Devre ewa Ba û Baruvên Sistanê li serde dihên.kkkk
Em di şên Vê Deverê bikin do qet, qetek di kevit li ser sinorê Devera Sindîya ta Xabîrî, Qetê Dowê ji vê Deverê Deverek Çîyayîye, gele Çîyayêt Bilind û gle Zîr û Nihal yêt lê heîn û dîsa gele Kanî û xabîr yêt heîn. Ev Devere Zengîne bi Derametê xo ye Sistanê û Havînê û herwesa bi Hewan xo nav û denge.kkkkk
Giringtirîn Çîyayit wê evene: Çîyayê Nidor, Robsî, Keşan, Serkê Şînî, Behnone û Şebanî.llll
giringtirîn Xabîrêt wê evene: Xabîrê Zirêze, Sîrkotkê, Xabîr.kkkk
Û gele Şînwarên Kevin yêt heîn û heta nihe dorê 51 ciha yêt nivîsîn, yêt girin evene:kkk
Kelha Şebanîyê, Kelha Keşanê, Kelha Bicwanî, Pira Nizdorê û Şînwarêt Krît û Bêgova.kkkkk
Pehnatîya wê dorê 802km2 û Hijmara Gundên wê dorê 60 gundane, hemî hatne xirabkirin. Bele ji layê Hukumeta Kurdistanê cardî gundên Deverê hatine avakirin.
[biguherîne] Navdarên Zaxoyê
Zaxo di warê çandeyî û kulturî de yek ji mezintirîn bajarrên Kurdistanê ye. Bi taybetî stranbêjî li wir pirr pêş ketiye.
Stranbêjên navdar yên Zaxoyê:
- Ebdilqadir Zaxoyî
- Erdewan Zaxoyî
- Eyaz Zaxoyî
- Qehar Zaxoyî
- Sileman Guli
Mihemed Afirî û Eyşe şanê jî gelek ji jiyana xwe li Zaxoyê borandiye.
Belkî Helbestvanê herî navdar yê Zaxoyê Bedirxan Sindî ye ku Ey Felek ya Mihemed Şêxoyî nivîsiye.
Nivîskarên giring yên Zaxoyê danerê Ferhenga Selahedîn Selah Seedella û sernivîserê Kovara Mehname Husein Muhammed in.
[biguherîne] Lînkên derve
Ev gotar şitlek e.
- Ev gotar hîn nû ye, ne temam e. Wekî şitleke darê ye. Heke tu binivîsî, tu yê vê darê mezin bikî û dê gelek guliyên nû xwe jê berdin. Çawa?
- Eger tu bixwazî binivîsî, biçe ser « biguherîne».
|
|
.jpg/80px-Kurdish-inhabited_area_by_CIA_(1992).jpg) |
|---|---|
|
Agirî | Akrê | Amed | Amêdî | Amûdê | Bane | Bazîd | Bedlîs | Bokan | Cizîr | Colemêrg | Çewlik | Dêrsîm | Dihok | Dîlok | Efrîn | Elezîz | Erzingan | Erzirom | Êlih | Hesek | Hewlêr | Kamyaran | Kerkûk | Kirmaşan | Kobanî | Mahabad | Meletî | Mereş | Mêrdîn | Merîwan | Midyad | Musîl | Mûş | Pawe | Pîranşar | Qamişlo | Qers | Riha | Selehedîn | Semsûr | Serdeşt | Serê Kanî | Sêrt | Seqez | Sêwas | Silêmanî | Sine | Şino | Şirnex | Tirbespî | Urmiye | Wan | Xaneqîn | Zaxo |
|
