1916-жылдагы тарыхый трагедиянын кыргыз адамынын дүйнө таанымына, көз карашына тийгизген таасири
Wikipedia дан
Мындан беш жыл илгери филология илимдеринин доктору, белгилүү адабиятчы Г.Айтпаева Үркүндүн кыргыз элинин тархый аң-сезимине, дүйнөго болгон көз карашына чоң таасирин тийгизгени тууралуу адаттан тыш илимий ой жүгүртүүсүн «Кут билим» газетасына жарыялаган эле. Ал макалада адабиятчы бир катар өзгөчөлүктүү пикирлерин айтуу менен бирге үркүн окуясынын кыргыз башына түшкөн кокустук болбогондугун, аны дүйнөлүк тарыхый шарт өзү түзүп койгондугун жана ал улуу трагедиялуу тарыхтын таасири менен сабагы караңгы элдин дүйнөсүндө болуп көрбөгөндөй кескин бурулушту жасагандыгын баса белгилеген. Макаладагы биздин көңүлдү өзгөчө бурган төмөнкү пикир болду: «В 1916 году кыргызский народ оказался на грани исчезновения, заглянув в лицо Бездне-Смерти. Пребывание в столь экстремальной ситуации не могло пройти бесследно. В Үркүн, вероятно, были расшатаны многие этнические стереотипы, мышления и поведения. (Последнее особенно хорошо запечатлено в поэме Ысака Шайбекова «Кайран эл»). Зажатые в горах между двумя могучими силами (Царская и китайские «пограничники) на краю гибели, кыргызы бессознательно обретали новое знание. Так, парадоксальным образом Үркүн предопредил скачок в сознании кыргызов, явился трагическим условием роста нации».Адабиятчынын мындай пикирине кошулбай коюуга болбойт. Чындыгында үркүн кыргыз эли үчүн чоң тарыхый сыноо болгон. Орус падышалыгынын ыплас саясатынын кесепетинен бүтүндөй журт улут катары жоюлуп кетүү коркунучунда калган. Мындай оор трагедиядан кийин дүйнөлүк цивилизациядан таптакыр артта калган карапайым кыргыз элинин караңгы түшүнүгү болуп көрбөгөндөй зор бурулушка сөзсүз дуушар болмок. Муну совет бийлиги орногондон кийинки аз мезгил аралыгында билим алууга кыргыз жаштарынын дилгирленүүсүнүн бат куч алышы, тез аранын ичинде кыргыз улут адабияты түп алып, калыптануу жолуна түшкөнүнөн да көрсө болот. Алгачкы кыргыз жазуучуларынын дээрлик баары үркүн алааматы болуп өткөн республикабыздын түндүк жергесинен, б.а. ошол кандуу тарыхый трагедиядан өсүп чыгышты. Ал журт башына түшкөн тарыхый трагедия болочок калем ээлеринин жүрөгүнө кеткис так, сезимдерине өчпөс өксүк калтырганын кантип танууга болсун. Ошол так, ошол из акыры барып чала сабат жаш кыргыз калемгерине тоодой чыгармачылык дем берип, жан дүйнөсүн оргутуп-ташытып, акыры тарыхый чындыктын көркөм чындыкка айлануусун шарттады. Ооба, тартынбай эле айтыш керек, улут адабиятынын жаралышына, калыптанышына 1916-жылдагы улуттук-боштондук көтөрүлүш жараткан улуу трагедия неизги темалардын бири катары кызмат кылды. Ал ошол бойдон кыргыз адабиятынын тарыхына кирген алгачкы жана өлбөс темалардын бирине айланды. Башкача болушу мүмкүн да эмес эле. Кыргыз адабиятынын карлыгачы К.Баялиновдун айтылуу «Ажары», улут адабиятында алгачкылардан болуп катаал реализмдин үлгүсүн жараткан М.Элебаевдин «Узак жол» романы, Орто Азия Жана Казакстан элдеринен биринчилерден болуп ыр менен жазылган А.Токомбаевдин «Кандуу жылдар» тарыхый романы, көркөм – эстетикалык сапаты жагынан алгылыктуу иштелип, тарыхый доордун духун чагылдыра алган А.Токтомушевдин «Какшаалдан кат» поэмасы, жаш кыргыз драматургиясында маанилүү этап болгон Ж.Турусбековдун «Ажал ордуна» драмасы ж.б. 1916-жылдагы улуттук-боштондук көтөрүлүшкө түздөн-түз кайрылган чыгармалар болуп эсептелет. Алардын мазмунунда улуттук трагедиянын кыргыз эллине тийгизген катаал таасири кең-кесири сөзгө алынат. Ал эмес, бул чыгармалардын сюжетинде негизги фондо эл турат. Мындай максат үркүн учурундагы бир адамдын («Ажар», «Какшаалдан кат») же болбосо бир үй-бүлөнүн («Узак жол») аянычтуу тагдырын көрсөтүү менен ишке ашат. Ал эми мындай болбогон чакта чыгармадагы сюжеттик окуялар түз эле жалпы элдин негизги планга чыгышы менен өнүгүп отурат («Кандуу жылдар», «Ажал ордуна»). Бул чыгармалардын ичинен, айрыкча кыргыз адамынын дүйнө таанымына, психологиялык осушко ээ болушуна түздөн-түз таасирин тийгизген үркүндүн терең маанисин ачып берген чыгарма М.Элебаевдин «Узак жол» романы десек болот. Роман автобиографиялык чыгарма, демек анын автору башынан өткөн тагдыр-турмушун сүрөттөп берет. Ал кандай тагдыр, ал кандай турмуш эле. Ал жай жашоодогу бир адамдын гана башына түшкөн тагдыр тарткысы эмес эле, ал барыдан мурда жалпы элдин башына түшкөн каран күнгө калган аянычтуу тагдыр, катаал турмуш сүрөттөрү болчу. Демек, баш каармандын тагдыр жолу аркылуу биз белгилүү бир тарыхый доордогу элдик трагедия менен таанышабыз. Баш каарман окуяны баштан аяк айтып берүүчү катары кызмат аткарган өспүрүм бала. Ал көтөрүлүш чыгардын алдындагы кыргыз элинин ачарчылыктан, жокчулуктан ач ажалдын оозуна кептелип, айласыздыктын торуна камалып, эптеп эле күн көрүүгө өтүшкөн топ жетимдин оор турмушун сүрөттөө мене ангемесин баштайт. Окуя андан ары ырааттуу өнүгүүнүн ыргагы менен жай баяндалып отурат. Автор каарманына кымындай да жасалмалуулуктун белгисин тануулабайт, анда баары куду турмуш чындыгындай ыйман-дилдин түпкүрүнөн өйкөлүп чыгып, окурманды дал ошол мезгилге, дал ошол күнгө жетелеп кетет. Окурман баш каарман менен кошо ырайымсыздыктын барып турган жексур жүзүнө бет келип, тарыхый оор кырдаалдагы элдин турмушуна кошо аралашып, орус бийлигинин карапайым жергиликтүү калкка карата жүргүзгөн ыплас саясатына кошо күбө болуп, өткөн тарыхый доордун аянычтуу картинасын жакындан корот. Жергиликтүү элден солдатка алуу тууралуу буйрук чыкканда ансыз да өлбөстүн күнүн көрүп каржалып бүткөн эл түп көтөрүлүп падышалык бийликке каршы чыгат. Ырааттуу аскер иши тууралуу түшүнүккө таптакыр ээ эмес, саясий сабатсыз карапайым элдин колунан эмне келмек эле. Союлдарын, балта, айрысын көтөрүп куралдуу аскерге каршы көтөрүлүшкө аттанышты. Арийне, мындай башталыштын өзү эле окуя алдын-ала кандай бүтөрүн айгинелеп койгон. Теңдешсиз кандуу кагылышта жергиликтүү эл Кытайга кире качууга аргасыз болушту. Артынан калбай ажал окторун жаадырып келе жаткан орус аскелеринен соо качып үлгүргөн элдин калганын кытай черүүлөрү ок менен, талап-тоноочулук менен тосуп алышты. Кытай жериндеги оор жашоодон, ачарчылыктан, каатчылыктан баш каармандын 14 жандан турган булосунон бар болгону Беккул иниси экоонун гана Ата конушка кайтып келиши 16-жыл окуясынын алааматынын баасын корсотуп турбайбы. Баш карман жалан малайчылык, кайырчылык кылып журуп, оз омуру учун курошууго баш байлайт. Анын омуру максатсыз, ушундай карыпчылыкка биротоло басынып калган омур эмес. Жэ болбосо ал курсагы эптеп тойгонуна курсан болуп, ошондон гана каниет алып отуруп калуудан ойдо турат. Аны алга карай жетелеген, турмуштук эн бир оор жагдайлардан кажыбаган кайрат берип сурогон, жашоосуна жарык берген жаркын умуту бар. Ал умут Ата конушка кайра кайтып баруу максаты менен коштолуп турат. Оспурум баланын мындай бийик ан-сезим менен дуйно кабылдоосу, алдыга койгон максатына эч нерсеге карабай талыкпай бет алышы, кокурогуно туногон асыл ишеними уркун жылдарында калыптанат. Демек, ал алаамат учур карапайым кыргыз баласына чон турмуштук сабак берген болот. Жаман айтпай, жакшы жок дегендей, уркун кыргыз дуйносундо болуп корбогондой чон бурулуш жасайт. Ата журттун, мекендин олчонбос баасын тарыхый кырдаал ачык коргозду. Жер маселеси ар бир улут учун эн опурталдуу маселе экендигин, ага жеке кызыкчылыктын арты менен мамиле кылуу деген Мекенди, элди сатуу менен барабар, ал эмес элиндин тукум курут болуп кетишин шарттап койо турган татаал маселе экенин Тарых таразасы дагы бир жолу далилдеп салды. Кечээги кемегенин тубундо кул жазданып жаткан бала, уркун окуясын башынан откоргондон кийин ар нерсеге жекече тушунук менен мамиле кыла алган, откон турмушка болгон коз карашы кадыресе калыптанган оспурум болуп жетилди. Романдагы баш каарман жазуучунун озу. Демек, оор тарыхый кырдаал М. Элебаевдин жазуучу катары калыптанышы, прозасындагы катал реализминин жетилишине таасирин белгилуу денгелде тийгизген.
Станалиева Г., КУИАнын аспиранты.
