Europa

Da Wikipedia.

Quest articol chì l'è assee ben faa e l'è mia de trà via

Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada.

L'Europa l'è un cuntineent del'Emisferu noort del muunt; segund un quaj geografu, la g'a de vess cunsiderada cumé un sübcuntineent de l'Eurasia, istess del sübcuntineent indian u de la regjun cinees.

Cuntegnüü

1 In generaal
2 Geugrafìa fìsica
3 Geugrafìa ümana
- 3.1 Pupulazziun
- 3.2 Leench
  - 3.2.1 Leench indueurupee
  - 3.2.2 Leench minga indueurupee
4 Ecunumìa
5 Stòria

[Mudifica] In generaal

L'Europa dal satèlit

L'Europa l'è ul tuchèl püssee ucidentaal del'Eurasia; l'è pütòost bèn definida a ucideent, in dii part ca varden l'Ucean Atlantich e ul Maar Mediteraneu, ma al cuntrari ul sò cunfin urientaal l'è minga natüraal ma cunvenziunaal: tradizziunalmeent i sò limit inn i Urali, una cadèna de muntagn e ul fiümm Ural, c'al sa svöja dent al Maar Caasp. I sò limit in latitüdin inn 35°N (l'isulèta de Gavdhos, in Grècja) e 71°N (Capu Nòort, in Nurvegja; in lungitüdin, inveci, sa va da 23°W (la costa ovest del'Islànda) a, staghela lì, 61°E (i Urali de Nòrdest).

La sò altitüdin media l'è 340 m, chèla massima l'è de 5.642, in dii muntàgn del Caucaso; gh'è dumé un tuchelin suta ul livèll del mar, visin al Maar Caspiu. In dii sò cunfin tradizziunaj, la g'a una süperfiis de 10.520.000 km².

[Mudifica] Geugrafìa fìsica

[Mudifica] Aspètt fisich

L'Europa, al cuntrari dii olter cuntineent, la g'à un disègn fisich articulàà, induè sa pöden individüà un muntun de strutüür geumurfulogich difereent in d'un teritòri che cumé dimensiun l'è piscinin rispett a quell dii olter part del muunt (chel fatuur chì al g'à vüü la sò impurtanza in dela storia europea dii ültimm 2000 ann). In general, l'ambieent europeu l'è favurevul per i pupulazziun ümann; generalmeent l'è un pòost indue i risuurs natürai ga manchen no, ul clima l'è duulz, acqua ga n'è asséé.

A vardala dal spazzi, l'Europa la paar cumé una penìsula grandissima, ca la sa destàca dala massa del cuntineent Eurasiatich; dent in de chela penisuluna chìì sa pöden uservà olter articulazziun: la penìsula iberica, la penìsula italiana, la Scandinavia, la penìsula anatolica, la penìsula balcanica.

Un olter fatuur de divisiun interna l'è la presenza de un badalücch de cadèn de muntàgn; sa pöden individüà i Aalp, i Apeniit in del Süüt, i Carpazzi, i Balcàn a urieent, i Pirenei e la Sierra Nevada in dela penìsula iberica, i muntàgn dela Türchìa, ul Caucaso al'estremu Est; in pagameent, gh'inn anca dii olter muntàgn minuur, cumé i Aalp scandinaff, ul Massicc Centraal, i muntàgn dela Grècja.

I pianüür inn inveci, uviameent, multu mèn evideent: la püsséé gròssa l'è la pianüra ca la và dala Francja del Nòort ala Pulònia, anca sa gh'inn anca dii zòn pianegjaant minuur: la pianüra padana, la pianüra valàca in Rumanía, la pianüra magjàra in Unghería.

Un discuurs a part al va fà per la part "cuntinentaal" del'Europa, sarìa a dì tütt ul tocch (e l'è la part püsséé granda) a urieent de una lìnia imaginaria ca la va dal Maar Negher al Maar Baltich; chìghinscì sa slarghen i pianüür rüss, un sitt c'al ga sumèja püsséé ai spazzi del'Asia centraal, e quindi cunt un caràter cumpletameent difereent da chel del'Europa.

[Mudifica] Clima e vegetazziun

L'Europa l'è cumpresa in dela zòna temperada, in dii latitüdin medi; per quest la magjuur part del sò teritòri l'è dent in del'area de atività del fruunt pulaar. La sò pusiziun a uçideent dela massa cuntinental la ga porta cumé risültaa che ul clima l'è generalmeent duulz, senza gross variaziun de temperadüra e senza temperadüür tropp vòolt u tropp bass.

Segund la clasificazziun dii clim de Troll e Paffen, l'Europa la cuntègn cinch tipi de clim:

Pulaar e süb-pulaar: l'Islànda e i còst dela Rüssia in sül Maar Glacjaal Artich;
Temperàà frecc bureaal: La Scandinavia centru-setentriunal e tüta la Rüssia europea setentriunal;
Temperàà frèsch dela furèsta: l'è la fascia climatica püsséé estesa (la cumpreend difereent sututiip, da quel uceanich a quel cuntinentaal), vist ca la porta via tüta l'Europa centraal, la magjuur part de quela atlantica e la Rüssia centraal;
Temperàà coolt sübtrupicaal: i paess a clima mediteraneu e i còst del Maar Negher.
Dela stèpa: i pianüür dela Rùssia ca varden ul Maar Caspiu.

Dumé l'estremu nòort d'Europa l'è interessaa da la tündra

La vegetazziun la ga va adree al clima, e defàtt l'Europa, uriginariameent, l'era quatada praticameent tüta dala furèsta:

Ul busch mediteraneu (upüür, in dii sitt püsséé secch, la buscaja) in del süüt, cunt i alber semperveert (pìn, sügher, ciprèss);
La furèsta temperada in tüta l'Europa central sü fin ala Scandinavia del süüt (alber del gener quercus, föö, càrpen, niscjöör).
La taiga (furèsta bureaal) in del Nòort.

I pàrt ch'eren mingà quataa dala furèsta al vureva dì ca eren u stèpa / deseert (Maar Caspiu, un quai sitt in Ünghería e un quai olter in Spagna) upüür tündra (estremu Nòort).

Ga vör dì che al dì d'incöö l'Europa l'è cumpletameent trasfurmada dal'atività dii omm; al vör dì che i furm uriginari de vegetazziun suraviven dumé in dii pòst mèn pupulaa, cumé la Rüssia, la Scandinavia, l'Islànda. In de l'Europa centraal e uçidentaal l'è stada sustitüida da citaa, caamp cultivaa, infrastrutüür e la suravìff dumé in dii zòn prutètt.

[Mudifica] Idrugrafìa

I pòort de fèr, una strencja del Danübi al cunfin tra Rumanìa e Serbia.

I fiümm püssee lünch d'Europa a inn in de l'Europa urientaal, vist i sò spazzi püssee aveert; i fiümm magjuur d'Europa a inn impurtaant anca a livell mundiaal:

in del Maar Caspiu al sa trà deent ul Volga;
la Pechora e la Dvina setentriunaal sa bütenn in del Maar Glacjal Artich;
la Dvina ucidentaal, la Neva, la Vistula, l'Oder a finissenn in del Maar Baltich;
al Maar Negher a tribütenn ul Dnepr, ul Dnestr, ul Danübi, ul Don;
i fiümm de l'Europa nurducidentaal (Renu, Elba, Weser, Tamiis, Musa) sa trann in del Maar del Nòort;
i fiümm püssee graand del Mediteraneu a inn ul Po, ul Rodan, l'Ebro.
a l'Ucean Atlantich ga vann la Lòira, la Sena, ul Guadalquivir, ul Tago, ul Duero, la Guadiana, la Garòna.

Panurama del Laach de Còmm.

I laach a porten via 135.000 km² del teritòri eurupee; i püssee gross sa pöden truva in de la regjun tütt inturnu al Baltich: laach Ladoga e Onega in Rüssia, Vänern e Vättern in Svezzia, e ammò i 30.000 laach finlandees (generalmeent pütòost piscinitt).
Anca in de la regjun alpina sa na tröven , püssee piscinitt ma püssee prufuunt (laach de Còmm, laach Magjuur, laach de Garda, de Ginevra, de Custanza, de Zürich, dii Quater Cantun.
Föra de chii dü regjun sa tröva dumé ul Balaton e ul Maar Caspiu.

[Mudifica] Geugrafìa ümana

[Mudifica] Pupulazziun

L'Europa a l'è la part del muunt püssee densameent pupulada (la g'aveva, in del 2005, 728,4 miliun de abitaant, ca curespunden a 69 ab./km²). La percentüaal de la pupulazziun eurupea rispett al tutaal mundiaal la s'è però sbassada in dii ültimm ann (adess, de tüta la pupulazziun de la Tèra, dumé ul 12% al viff in Europa).

Fin da i ann '70, ul muvimeent natüraal de la pupulazziun eurupea l'a faa segnaa un tass de natalitaa semper püssee bass che, incöö, in de la magjuur part dii paees, al quata minga nanca ul tass de murtalitaa (anca se l'è diminüii anca quell); cumé risültaa, la pupulazziun eurupea l'è dree a sbassass, e sa calcula che da chì al 2050 l'Europa la pudarà peert anca 70 miliun de abitaant. In demugrafìa, al sa diss che l'Europa l'a cumpletaa la transizziun demugrafica. Ul sbassameent püssee dramatich de la natalitaa ga l'ann vüü i paees ex-suvietich dopu ul croll dii ann '90; in d'un quaj paees de l'Europa ucidentaal al paar ca gh'è staa una speci de inversiun de tendenza, almegn se sa varda a i ann dopu ul 2000. In tütt i modi, ul prublema de la pupulazziun eurupea a l'è ca gh'inn semper püssee vecc e semper men persun gjuvin; sa duvara mett rimedi, e i rimedi a passarann dumé a traveers una rivulüzziun dii strutüür assistenziaj.

Per quell ca riguarda la distribüzziun de la pupulazziun, i part püssee densameent pupulaa a inn slüngaa su una zenta ca la va da l'Inghiltèra, a la Francja del Nòort, Paees Bass e Belgju, Germania ucidentaal, Itàlia setentriunaal. Un oltra grossa cuncentrazziun a l'è in de la regjun de Musca.
Sa trövenn dii vöj de pupulameent, inveci, in dii sitt men favurii: i regjun inteern de la Spagna e de la Francja, la Scandinavia (praticameent tüta, cunt dii zòn de vöj asulüüt in del N) e suratütt la Rüssia.
I cunürbazziun principaj a inn:

Musca
San Pederbürg
Lundra
Pariss
Ruhr
Milan
Randstad Holland

In Europa sa pöden anca individüaa dü dii gròss megalopul mundiaj, quela padana e quela de la Ruhr.

Anca de föra dii gròss cunürbazziun, la pupulazziun eurupea l'è in stess per la magjuur part ürbana, cunt percentüaj ca tuchen ul 90-92% in Inghiltèra e Belgju; megn ürbanizaa a l'è ad esempi ul Purtugaal, cunt ul 37%.

[Mudifica] Leench

Ul gross de la pupulazziun de l'Europa al fà part de la fameja indueurupea; i divisiun lenguistich a rifletenn assee begn i divisiun etnich.

[Mudifica] Leench indueurupee

Deent in de la fameja lenguistica induereupea sa pöden individüà difereent grupp:

Grüpp Neulatin u rumaanz: Al cumpreent l'area dii paees ca parlenn una lengua ca la vegn dal latin vulgaar (leench rumaanz); a inn metüü suratütt in de l'Europa del süüt, föra che la Rumanía e la Muldavia. I grandi leench nazziunaj neulatin a inn l'italian, ul spagnöö (castejan), ul francees, ul purtughees e ul rümeen. I leench neulatin a inn parlaa in di chii paees chì, plüü un quaj tocch de olter staat: ul Belgju meridiunaal (cjamaa anca Valonia), un quaj cumün in de la penisula de l'Istria in Cruazzia, i cantuni Grisgjun e Tisin in Svízzera e un quaj sitt in Ungaría indué sa parla ul rümeen.
In part a lur gh'inn dii leench ca g'ann no ul status de leench uficjaj, ma a inn dumé leench regjunaj:

lumbaart, furlan, venet, sicilian, sardegnöö, piemuntees, ligür, napuletan in Itàlia;
catalan, aragunees, galizian, astürian in Spagna;
arumanian in Rumanía;
rumaantsch (rumanc) in Svízzera;
coors e francu-pruvenzaal in Francja, Svízzera e regjun de la Val d'Aosta;
ul ladin a l'è parlaa in d'una quaj valada in dii Aalp italian, tirulees e svízzer.

Grüpp Germanich: Chel grupp chì al tegn deent tüta l'Europa de nurdovest e un tocch de quela centraal. Ul gross de l'Europa germanica l'è de religjun prutestaant, anca se in del süüt de la regjun (Baviera, Austria, Svízzera) sa prufessa la religjun catolica
L'area germanica la quata la Germania, la Danimarca, la Svezzia, la Nurvegja, la Finlandia (dumé i cumün ca parlen ul svedees), l'Islànda, i isul Faroer, i Paees Bass, un tocch del Belgju (la regjun dii Fiander), l'Austria, la Svízzera tudesca, i dü isul britanich.
In dii sécul indree un badalücch de tudesch a inn naa a viff in de la Rüssia e in del Kazakhstan: adess a furmen ul grupp dii tudesch del Volga; ul tudesch l'è parlaa anca da i abitaant del Süüt Tiröö, in de l'Itàlia del nòort.
Dii dialett de urigin germanica a inn parlaa in part de la Francja (Alsazzia, regjun de la Musela, Lurena), in del Lüssemburg (lezeburjeesh); una quaj cumünitaa germanofuna la gh'è anca in Itàlia, in dii Dulumiit e in sü l'altupiaan de Asiach. Olter leench regjunaj germanich a inn duperaa in Germania (l'Alemann, ul voolt tudesch. ul frisun).
Una lengua curiusa, in del muunt germanich, a l'è l'yiddish: l'è una derivazziun del voolt tudesch, duperada da i gjüdee de l'Europa de l'est; la sa scriff cunt l'alfabet gjüdaich.

Grüpp Slaf:

Bilinguiism pulacch-cassübian.

I leench de urigin slava a inn spantegaa in tüta l'Europa urientaal e sa pöden spartì in trì broch:

leench slaf meridiunaj: ul seerp, ul cruatt, ul sluven, ul macedun, ul bülgar; seerp, macedun e bülgar a duperen l'alfabett cirilich, vista la cultüra urtudossa, inveci ul cruatt e ul sluven, paees catolich, a duperen l'alfabett latin;
leench slaf ucidentaj: ul pulacch, ul cech, ul sluvacch, ca duperen l'alfabett latin;
leench slaf urientaj: ul rüss (cjamaa anca rüss graand), ul bielurüss (rüss bianch), l'ücrain (cjamaa rüss piscinin); vista la cultüra cristiana urtudossa de tütt e trì i paees, a inn scrivüü cunt l'alfabett cirilich.

In part a chii leench uficjaj chì, recugnussüü a livell nazziunaal, sa pöden incuntrà anca dii leench regjunaj, minga uficjaj, cumé ul cassübian (parlaa in de la regjun de la Pumerania in Pulònia) e ul surab, parlaa in d'un quaj cantun de la Germania de l'est.

Grüpp Baltich: Al tegn deent i dü leench uficjaj de la Lituània e de la Letònia.

Grüpp Celtich: Ga fann part un pu' de leench, parlaa in de la zona dii isul britanich; chii leench chì g'ann minga ul status de leench uficjaj. I leench celtich a inn i leench Gaelich (parlaa in Irlanda, Scozzia, Gales, isul del Canaal, Curnuvaja) e ul bretun (parlaa in Francja, in de la regjun de la Bretagna).

Olter grüpp minuur: Semper in de la fameja indueurupea gh'inn dii broch minuur, rapresentaa da dumé una lengua:

greech, parlaa in Grecja, a Cipru e in d'un quaj sitt in Itàlia meridiunaal;
albanees, parlaa in Albania e, anca lü, in d'un quaj cumün de l'Itàlia del süüt;
armeen, parlaa in del staat de l'Armenia e in tütt i sitt indué a inn emigraa i armeen in de la sò stòria (diaspura armena).

[Mudifica] Leench minga indueurupee

Föra de la fameja indueurupea, in Europa sa pöden truvà leench ca fann part de difereent olter famèj:

Fameja ugru-finica: trì leench uficjaj (finlandees, estun, ungarees) e una quaj lengua minga uficjaal, cumé:

- Võru, Seto, Veps parlaa in Estonia;
- Carelian, Livunian parlaa in de la Rüssia ucidentaal;
- Sami, in tütt i sò variaant, parlaa in Lapònia;
- i leench dii pupulazziun ca viven spantegaa per ul teritòri de la Rüssia eurupea urientaal: Murdvin, Mari, Komi, Permiacch, Udmürt, lengua de la pupulazziun dii Hanty-Mansi.

Fameja altaica: in del grüpp türch, inn cumprees ul türch (parlaa in Türchìa, in Grecja, a Cipru, in Bülgarìa, Macedonia, Muldavia), l'azeer e, in de la Rüssia urientaal, ul Tartar, ul Cjuvasc e ul Baschir;
Fameja ibeer-caucasica: un grüpp de leench parlaa in del Caucaso: ul Geurgjan, l'Abkhaz, ul Cecen, l'Ingüsc;
Fameja semitica: ul Maltees;
Ul basch.

[Mudifica] Ecunumìa

[Mudifica] Stòria

Europa, 814.

I stat de l'Europa

1. Statt parzialmeent a l'Asia. 2. Statt geugràficameent a l'Asia, però suveent cunsideraa cuma part d'Europa per resunn stòrich e cülturaj.