Hawaii

From Wikipedia

Dit Woort hett noch annere Bedüden: kiek dorför ünner Hawaii (Eiland).

Hawaii is een Keed vun Eilannen in den Stillen Ozean un ok de 50. Bunnsstaat vun de USA. Hüdigendags leevt dor 1.262.840 Inwahners.

[Ännern] Geografie

NASA-Satellitenbild vun een paar Eilannen - vun West nah Oost: Oahu, Molokai, Lanai, Maui und Kahoolawe

Alltohopen höört 137 Eilannen mit 16.649 km² Land to Hawaii, man de up meisten Eilannen leevt keen Minsch. De acht gröttsten Inseln vun West nah Oost sünd Niihau, Kauai, Oahu, Molokai, Lanai, Kahoolawe, Maui un de Insel Hawaii. De Insel Hawaii is dat gröttste Eiland un warrt up Engelsch Big Island nömmt. De Midwayinseln höört woll nah de Geographie to de Inselkeed to, man nich, wat de Politik angeiht.

[Ännern] Wo de Eilannen herkaamt

De Eilannen kaamt all vun Vulkanen vun her. Up de Insel Hawaii is de Vulkan Kilauea jümmers noch togange. De Vulkanen vun de Eilannen vun Hawaii sünd de gröttsten Vulkanen vun de ganze Welt. De Mauna Kea liggt mit sien Topp 4.201 m öber de See, man sien Grund liggt 5.000 m deep ünner Water. Alltohopen sünd dat mehr as 9.000 m. 28 km süüdoost vun den Vulkan Kilauea gifft dat den Vulkan Loihi. De liggt ünner Water un is noch aktiv. De Topp vun düssen Vulkan liggt 969 m ünner de See. Wenn he in de tokamen Tiet just so faken utbreken deit, as de Kilauea un de Mauna Loa, denn is he in een paar teindusend Jahren öber Water ankamen.

[Ännern] Strööm un Meeren

Dat Drinkwater up de Eilannen kümmt tomeist vun artesisch Sööt her. De längst Stroom is de Kaukonahua up de Insel Oahu. Dat gröttste natüürlich Meer is dat Halulu-Meer up Niihau.

[Ännern] Inwahners

As de Eilannen vun de Europäers funnen wurrn sünd, siedeln sik bi de polyneeschen Inwahners witte Missionars, Höker un Walfänger an. Vunwegen den Anboo vun Zuckerrohr un later ok vun Ananas holen de US-Amerikaners, de dat allens in'e Hannen harrn, Massen vun Chinesen un Japaners to'n arbeiden in't Land. De hefft sik mit de Tiet tämlich dörmengeleert mit de vörmaligen Inwahners vun polyneesche Afkumst. De Kinner vun düsse Mengelee hefft den Ökelnaam kregen: Gullen Minschen vun Hawaii.

Up de Eilannen leevt um un bi 1,2 Million Inwahners. Hööfdstadt is de gröttste Stadt vun den Archipel Honolulu. Dor wahnt um un bi 390.000 Lüde.

[Ännern] Volksgruppen

Ganz verscheden Volksgruppen leevt in Hawaii. In dat Jahr 2000 weeren dat 41,6 % Minschen, de ut Asien afstammen döen (dormank 16,7% ut Japan, 14,7 % vun de Philippinen un 4,7 % ut China), 24,3 %, de ut Europa afstammen döen (dormank de meisten US-Amerikaners) un bloß man 6,6% Hawaiianers, de dor fröher ganz alleen leben döen.

[Ännern] Spraken

Spraken, de in Hawaii bruukt weert, sünd de Engelsche Spraak, dat Hawaii Creole English un de indigeen Spraak vun Hawaii.

[Ännern] Scholen un Hoochscholen

1840 hett König Kamehameha III. dat eerst System vun staatlich Scholen inricht. 1907 is de University of Hawaii grünnt wurrn, 1955 de Chaminade University of Honolulu un 1965 de Hawaii Pacific University. Dat Leben in Hawaii is bannig düür. Studenten köönt versöken, ob se een Stipendium kriegt, dat se dor beter torecht kaamt. De Düütsche Akadeemsche Deenst för dat Butenland (DAAD) vergifft ok Stipendien för korte Tiet, wenn een in Hawaii arbeiden will.

[Ännern] De gröttsten Städer

(2000) oder *(2004)

Honolulu - 377.260*
Hilo - 40.759
Kailua - 36.513
Kaneohe - 34.970
Waipahu - 33.108
Pearl City - 30.976
Waimalu - 29.371
Mililani Town - 28.608
Kahului - 20.146
Kihei - 16.749
Wahiawa - 16.151

[Ännern] Historie

[Ännern] De eersten Inwahners

[Ännern] Tiet un Herkamen

Historisch Kaart (um un bi 1888)

De eersten Lüde, de nah Hawaii kamen sünd, weeren woll Polynesiers vun de Marquesas-Eilannen. Mank dat tweede un dat sesste Jahrhunnert sünd se dor anlangt. In dat 11. Jahrhunnert keem denn noch mal een groten Bulten vun Siedlers vun Tahiti her.

[Ännern] Navigation

De Seefahrers hefft dat schafft, den unbannigen Afstand vun um un bi 5.000 Kilometers oder mehr as 2.500 Seemielen mit grote Kanus mit Utlegger achter sik to bringen. Dor keem jem ehr vigeliensch Technik vun de Navigation goot bi to Pass. Navigeeren döen se nah de Steerns, nah den Loop vun de Waggen, nah de Wulken un nah de Vagels, de öber den Heben hentrecken döen. Allens tohopen hefft se as een Born nahmen, wo se ut sehn konnen, wie se ganz genau stüürn mössen nah een bestimmte Insel.

[Ännern] Scheep

Jem ehr Scheep hefft een dubbelten Rump ut holle Boomstämm harrt. De weeren mit Kien dicht maakt. Tohopenhollen weeren se mit Balken, de mank jem öber Krüüz güngen. Dor geev dat denn een Plattform up, wo bit an de 100 Lüde Platz up finnen konnen. To'n Deel weer öber düsse Plattform een Dack öber. Tohopenbunnen weer dat ganze mit Kokos-Tampen. Düsse Tampen hefft sik in dat Soltwater bit 5 Jahren holen. De Seils weeren vun Palmbläder maakt.

[Ännern] Sellschup

An de Topp vun de Sellschup vun Hawaii stunnen de Lüde vun den Adel. Se sund so ankeken wurrn, as wenn se vun verscheden Gödder afstammen döen. Jem ehr Macht hefft se utöövt mit Hölp vun dat System vun dat Kapu. Wi kennt düt Woort as dat Frömdwoort Tabu. Dat Kapu geev an, wer wo hengahn dröff un wer wat maken dröff un wat for de Lüde verbaden weer un wo se ünner keen Ümstännen hengahn dröffen.

Den tweeden Platz in de Sellschup vun Hawaii hefft dormals de Preesters innahmen. Dorachter keem denn eerst dat gemeene Volk.

In düsse Tiet weeren de Eilannen vun Hawaii nich tohopenslaten. Up jedeen Insel seet een Clan, de anföhrt is vun een Alii, dat is vun eenen Baas ut den Adel, de, so wurr dat seggt, vun de Gödder afstammen dö. Af un an geev dat nu Krieg mank de verscheden Stämm un Clans.

[Ännern] James Cook

An'n 18. Januar 1778 is James Cook up Kauai an Land gahn. Dat weer sien drüdde Reis nah den Pazifik. Anunforsik weer dat sien Updrag, een Weg vun den Pazifik nah den Atlantik hen to finnen. Düsse Passage scholl mank Alaska un Sibirien dörgahn. Man nu keem he eerst mal nah Hawaii un geev de Eilannen den Naam „Sandwich-Eilannen“. Dat weer to Ehren vun Lord Sandwich. To düsse Tiet geev dat verscheden Königriek up de Eilannen.

Hüdigendags warrt annahmen, dat Cook gor nich de Eerst ween is, de de Inseln funnen hett, man dat al in dat Jahr 1527 Juan Gaetano ut Spanien dor an Land gahn is.

Cook höker een beten rüm un tuusch Saken ut mit de Inheemschen. As he wegföhr, leet he Swiene, Zeegen un allerhand Saat dor. Man Cook siene Lüde laat ok allerhand Süken un Krankheiten up de Inseln achter, as Krankheiten vun dat Geslecht, Gripp, Maseln un anner. So passeert dat, dat vun de 300.000 Inwahners vun Hawaii in de tokamen 80 Jahren bloß man noch 60.000 öber bleven.

An'n 17. Januar 1779 lett Cook sienen Anker in de Kealakekua-Bay up de Insel Hawaii fallen. To düsse Tiet wurr dor vun alle Mann just een groot Fest to Ehren vun den Gott Lono fiert. Cook is heel fründlich upnahmen wurrn un möglicherwies is he süms as düsse Gott Lono ankeken wurrn. In'n Februar föhr Cook af, man he keem een paar Daag later wedder torüch un woll een vun sien Schepen repareern laten. Dat weer in eenen Storm to Schaden kamen. As he wedder in de Kealakekua- Bay vör Anker gahn wull, is he nich mehr so fründlich upnahmen wurrn un an'n 14. Februar sünd he süms un een Deel vun siene Lüde dootmaakt wurrn. Dat weer woll vunwegen een paar Saken, wo de Inheemschen un he nich verstahn döen, wat de anner eentlich woll.

[Ännern] De Königen vun ganz Hawaii

Wappen des Königreiches Hawai'i

Mank 1781 un 1811 hett Kamehameha I. de Eilannen mit Krieg un Gewalt tohopenslaten un unner sien Fuust nahmen. Nu geev dat to'n eersten Mal een eenig Königriek vun Hawaii. Upfolgers ut siene Familie regeeren de Eilannen bit 1872, dornah geev dat denn noch Königen (un een Königin) bit 1894. Kiek ok nah bi de List vun de Königen vun Hawaii.

[Ännern] De USA övernehmt de Macht

Vun 1820 af an keemen jümmers mehr Missionars un Höker ut de USA nah Hawaii un seten sik in Honolulu dal. In de Tiet is de Hannel mank Asien un Amerika jümmers mehr in'n Gang kamen. Up Hawaii hett dat wunnerbar klappt mit den Anboo vun Zuckerrohr un Melonen un ok mit de Walfängeree. Jümmers mehr Amerikaners un Europäers keemen nah Hawaii un leten sik dor dal. Dor drücken se de inheemsche Kultuur mit an'e Siet. Verscheden Königen versöchen, dor gegenan to stüürn. Mit Hölp vun een Verfaten scholl de Macht vun de Amerikaners un Europäers een beten torüch schaven weeren.

An'n 19. Dezember 1842 hefft de USA in een Verdrag toseggt, datt se inverstahn weeren mit de Unafhängigkeit vun dat Königriek. Man de Macht vun de USA up de Eilannen is grötter un grötter wurrn. 1875 is een Verdrag maakt wurrn, datt de Zucker ut Hawaii ohn Betahlen vun Toll na de USA utföhrt weeren dröff. 1887 is de Verdrag noch een beten utbreed' wurrn un de USA öbernehmen den Marine-Haben vun Pearl Harbour. As de Königin Liliuokalani gegen de Macht vun de USA gegenan gahn dö, dor wurr se 1893 mit Hölp vun de groden amerikaanschen Grundbesitters afsett. 1894 is denn de Republiek vun Hawaii utropen wurrn un 1898 hefft de USA dat Land dalslaken. Allerhand Inheemsche sünd dorgegen angahn, man hulpen hett dat nix mehr. Vun den 14. Juni 1900 af an höör Hawaii to dat Land vun de USA mit to. Nah den Eersten Weltkrieg hefft de US-Amerikaners den Haben Pearl Harbour utboot un to den wichtigsten Haben vun jem ehre Flott maakt. As de Japaners an'n 7. Dezember 1941 Pearl Harbour angrepen hefft, füng för de USA de Tweete Weltkrieg an.

[Ännern] De 50. Bunnsstaat vun de USA

As jümmers mehr Lüde ut Asien un de USA nah Hawaii inwannert weeren, weeren de Hawaiianers een Minnerheit in't egen Land. An'n 21. August 1959 hett dat Volk (bloß noch to'n lüttsten Deel Hawaiianers) doröber afstimmt un sik dor för utspraken, datt Hawaii as 50. Bunnsstaat de USA bitreden scholl. To'n eersten Gouverneur is William F.Quinn maakt wurrn.

Kiek ok nah bi de List vun de Gouverneuren vun Hawaii.