Favela

Van Wikipedia

Vidigal, een Favela in Rio de Janeiro

Het woord Favela beschrijft een stedelijk gebied met een lage levensstandaard en waar de bewoners van lage inkomens moeten rondkomen. Vaak wordt de term gebruikt om eem typische Braziliaanse krottenwijk te beschrijven. Ofschoon de meeste huizen van steen zijn gebouwd, zijn er ook huizen gebouwd van bijeengesprokkeld hout, (gestolen) verkeersborden en andere materialen. Officieel is een Favela een stedelijk gebied waar de huizen clandestien gebouwd zijn. Brazilië kent een wet die bepaald dat zodra een bouwsel een dak heeft het een huis is; en huizen mogen niet verwijderd worden. Grote Favelas vind je alleen in de miljoenensteden zoals Rio de Janeiro en São Paulo. Veel beroemde voetballers zijn opgegroeid in deze favelas zoals Adriano, Romário, Pelé en Ronaldo.

De meest bekende favelas zijn de favelas van Rio de Janeiro. Vaak wordt Rocinha aangemerkt als de grootste favela van Zuid Amerika, hetgeen onjuist is omdat in Venezuela een Favela bestaat die drie keer zo groot is als de Favela Rocinha. Momenteel wordt het zogenaamde Complexo de Maré gezien als de het grootste complex van Favelas in Rio de Janeiro. Het Complexo de Maré ligt langs de Linha Vermelha snelweg en is de eerste Favela die de toerist ziet als hij van de luchthaven naar de stad reist. Het complexo de Maré bestaat uit 16 favelas.

[bewerk] Geschiedenis

De favelas zijn ontstaan in een periode die bekend staat als de Guerra de Canudos. Het stadje Canudos is gebouwd op een heuvel, Morro de Favela, die zo genoemd was omdat de heuvel vol stond met een plant die Favela heet. De soldaten die na de oorlog terugkeerden naar Rio de Janeiro kregen vanaf een bepaald moment niet meer hun soldij uitbetaald en gingen derhalve in geimproviseerde huizen wonen die zij bouwden op de heuvels van Rio de Janeiro. Vanaf dat moment werden deze gebieden favelas genoemd naar de originele favela (Canudos). In de vorige eeuw zijn de favelas enorm gegroed door de migratie van het platte land naar de grote stad in de hoop een beter bestaan te kunnen opbouwen.

Pas in de jaren ’40 van de vorige eeuw kwam de problematiek van de favela’s op de politieke agenda te staan en dat leidde tot interventies van de overheid. Er werden nieuwe wijken gebouwd die favela’s dienden te vervangen gecombineerd met praktijken om de armen te heropvoeden, teneinde de last die ze voor de elites veroorzaakte op te lossen. Nochtans hadden deze ingrepen ook tot gevolg dat de ‘favelados’ zich langzaam ook politiek gingen organiseren en – hoewel analfabeten geen stemrecht hadden – als een politieke actor aan belang wonnen. In reactie hierop en met als doel sociale onrust te vermijden, werd in de jaren ’40 en ’50 door overheid en de Katholieke kerk vorm gegeven aan een reeks initiatieven. Het ging om zowel materiële en sociale verbeteringen in een substantieel deel van de favela’s. De verhoopte controle bleef echter ontoereikend en aan het eind van de jaren ’50 hebben de 'favelados' een eigen autonome organisatie die zonder tussenkomst van de kerk politieke actie voerde.

In de jaren ’60 zou de overheid de kerk als partner laten vallen en via onderhandelingen trachten opnieuw meer politieke controle te verwerven. De favela’s werden gestimuleerd ‘Associações de moradores’ – een politieke spreekbuis voor de bewoners – op te richten indien deze er nog niet waren, maar deze ‘Associações’ werden wel verplicht een aantal compromissen met de overheid te sluiten. In de praktijk voerde de overheid een dubbele politiek van urbanisatie van de favela’s en van het verhuizen naar nieuw geconstrueerde wijken – waartegen de bewoners zich veelal sterk verzetten. Een voorbeeld van zulk een wijk in nieuwbouw was ‘Cidade de Deus’, waarover gelijknamige film werd gemaakt. Ondanks deze behoudsgezinde strategieën van de overheid, kregen de armsten een stem en werd de mogelijkheid gecreëerd tot de politieke emancipatie van de 'favelados'.

De militaire dictatuur (’64-’82) betekende echter een terugkeer naar een de visie en de politiek van de verhuizingen die in de jaren ’40 ingang hadden gevonden. Via moorden en folteringen van vele lokale leiders werd de ondertussen gegroeide politieke weerstand gewelddadig de kop ingedrukt. In de periode van ’68-’75 werden er maar liefst 100.000 mensen verhuisd en een zestigtal favela’s vernietigd. Behalve een verregaande politieke achteruitgang was het resultaat van de hele operatie eigenlijk niet erg groot. Dit had te maken met het feit dat velen na de verhuizing wegtrokken naar andere favela’s en dat er tijdens deze periode bovendien een grote bevolkingsgroei en plattelandsvlucht was.

Met de democratisering van Brazilië is het discours over de favela’s grondig veranderd naar een benadering die vertrekt vanuit fundamentele mensenrechten en zijn er doorheen de jaren met Brizola – gouverneur van de staat Rio – in de jaren ’80 en het project 'Favela-bairro' in de jaren ’90 belangrijke verbeteringen in de levensomstandigheden bewerkstelligd. Hierdoor is de vertaling van favela door ‘krottenwijk’ misleidend voor de huidige realiteit in de meeste favela’s, waar immers gedurende de laatste dertig jaar veel krotten plaats maakten voor stenen constructies en waar elektriciteit, telefoon, water en rioleringen eerder regel werden dan uitzondering. Dit betekent echter niet dat alle krotten zouden zijn verdwenen. Binnen deze ontwikkelingen is er ook een meer politiek correcte benaming gekomen voor de favela’s om komaf te maken met de negatieve connotaties: ‘communidade’ of gemeenschap.

De problematiek binnen de favela’s is na de democratisering echter in complexiteit toegenomen door de inpalming ervan door gewelddadige drugsbendes en malafide praktijken. Bovendien heeft het repressieve regime een zware hypotheek gelegd op het politiseren van de onderdrukte klassen. De bewonersverenigingen hadden immers hun politieke kracht verloren en werden eerder beschouwd als een verlengstuk van de openbare macht. De dictatuur had tevens oorsprong gegeven aan een politiek die ‘cliëntelisme’ wordt genoemd waarbij de strijd om fundamentele rechten tenslotte werd vervangen door een pragmatische georiënteerde strijd om het bekomen van kleine gunsten in ruil voor stemmen. Door het geweld – inclusief de moorden – dat de machtige drugsbendes tegen de lokale politieke organisaties gebruiken, werd er ook continuïteit gegeven aan het repressieve regime van voorheen. Aan het cliëntelisme werd door de drugsbendes een nieuwe vorm gegeven door de bewoners diensten te verlenen in ruil voor bescherming en zwijgen tegenover de juridische autoriteiten. Eerder dan het deficit van sociale rechten is de schending van politieke en burgerrechten het belangrijkste obstakel voor een integratie van de bewoners van de favela’s in de stad.

[bewerk] Kenmerken

Het grootste deel van de bevolking van een favela is arm en leeft van ongeveer 30 euro per maand per persoon. Er gebeuren veel ongelukken onder andere door aardverschuivingen vanwege regen. De meeste bewoners van favelas zijn ongeschoold en werken in laag betaalde banen of werken als straat verkopers camelôs genaamd. Veel favelas zijn onder controle van criminele organisaties zoals de ADA (Amigos dos Amigos), CV (Comando Vermelho) en TC (Terceiro Comando). Deze bendes zijn vaak zwaar bewapend en houden zich bezig met drugs handel, overvallen en kidnappings. De bendes controleren wie wel en wie niet de favela mag betreden. Veel van deze bendes hebben hun eigen ere code, zo is het bijvoorbeeld verboden om mensen(bewoners) binnen het gebied wat onder controle van een bende valt te beroven. Ook wordt het vaak niet geduld dat er delicten gepeegd worden in de buurt van de toegangswegen van de favelas omdat dat de klanten van de drugshandel kan afschrikken. De straffen die op het overtreden van de code staan zijn over het algemeen marteling en de doodstraf.

De bewoners van de favelas lijden onder het bewind van de bendes die vaak enorm gewelddadig zijn. Ook zijn de verschillende bendes in oorlog met elkaar en proberen zij de drugshandel van favelas die onder het commando van andere bendes staan over te nemen.

[bewerk] Cidade de Deus

In 2002 is de film Cidade de Deus gemaakt over een beruchte wijk in Rio de Janeiro die in de jaren ´60 door de regering werd gebouwd om de groei van favelas tegen te gaan. Het is gebaseerd op een boek van Paolo Lins waarin hij zijn ervaringen uit zijn jeugdjaren met de favela vertelt. Het maakte zo een indruk op cineast Fernando Meirelles dat deze er een film van maakte. Cidade de Deus is een spetterend succes geworden in Brazilië maar ook buiten dat land. Hoewel de film ‘Cidade de Deus’ zich in het verleden afspeelt, blijft nog steeds een actueel beeld geven van de greep die de drugscartels hebben op het leven in vele favela’s. Bovendien krijg je inzicht in verschillende beweegredenen die mensen ertoe aanzetten om deel uit te maken van de drugswereld.