Gallische oorlog
Van Wikipedia
De Gallische oorlog van 58 tot 52 v. Chr. was de oorlog waarin de Romeinse veldheer Julius Caesar Gallië veroverde voor het Romeinse Rijk.
Deze oorlog is bijzonder goed gedocumenteerd, omdat Caesar er een uitvoerig verslag over heeft geschreven: het klassieke zevendelige werk Commentarii de bello Gallico (Verslag over de Gallische oorlog).
De Gallische oorlog zou ongeveer acht jaren duren. Misschien is het beter te spreken van een reeks van oorlogen, want Gallië werd bevolkt door tegen de honderd verschillende stammen, die politiek autonoom waren en stuk voor stuk moesten worden onderworpen. De meeste van deze stammen telden - mannen, vrouwen en kinderen tezamen - slechts enkele tienduizenden leden, maar er waren er ook die ruim 100.000 zielen telden. Enkele van de grootste stammen, zoals Helvetiërs, Aedui, Sequani en Arverni, haalden misschien zelfs wel een aantal van 200.000 zielen.
Deze stamstaatjes waren meestal aristocratische republieken; als er koningen waren was hun macht verre van onbeperkt. De aristocratie van grondbezitters had de meeste macht, maar moest wel rekening houden met volksvergaderingen waarin de vrije boeren - de kern van het stamleger - vertegenwoordigd waren. Een andere invloedrijke groep was de priesterklasse der druïden. De Galliërs leefden grotendeels van akkerbouw en veeteelt.
De climax van deze oorlog vond plaats in de slag bij Alesia in 52 v. Chr., toen Vercingetorix, de leider van een algemene Gallische opstand tegen de Romeinen, tot capitulatie werd gedwongen.
Het resultaat was een uitbreiding van de Romeinse republiek en een vergroting van de macht van Julius Caesar.
Caesar was destijds voor de ongebruikelijk lange periode van vijf jaar benoemd tot proconsul van de Romeinse provinciën Gallia Cisalpina en Illyrië. Toen na een jaar de gouverneur van de provincie Gallia Narbonensis overleed, kreeg Caesar bovendien ook deze provincie toegewezen, die een uitstekende springplank was voor inmenging in de aangelegenheden van het nog onafhankelijke deel van Gallië.
Caesar was bovendien een van de machtigste mannen van de Romeinse Republiek: in het jaar 60 v. Chr. had hij tezamen met de gevierde veldheer Pompeius en de schatrijke financier Crassus het zogenaamde Eerste Triumviraat opgericht, een bondgenootschap van politieke zwaargewichten, die het politieke leven van de Republiek beheersten.
Het zou blijken dat Caesar door de verovering van Gallië zijn positie in de Romeinse politiek buitengewoon zou versterken: hij bracht een zeer sterk leger op de been, dat meer loyaliteit koesterde tegenover hem persoonlijk dan tegenover de Republiek, en door de oorlogsbuit verwierf hij zich een onmetelijk kapitaal. Dat alles zou hem zeer van pas komen, toen het – na de dood van Crassus in 53 v. Chr. - tot een open machtsstrijd tussen Caesar en Pompeius kwam.
De oorlog was verder van grote historische betekenis, omdat Gallië (het huidige Frankrijk) hierdoor onder zeer sterke invloed van de Romeinse cultuur is gekomen.
Inhoud |
[bewerk] De eerste twee oorlogsjaren
Caesar kreeg een excuus om zich in de Gallische aangelegenheden te mengen toen Orgetorix, een vooraanstaand edelman van de Helvetiërs, een Keltisch volk dat een groot deel van het huidige Zwitserland bewoonde, zijn volk overhaalde tot een volksverhuizing. De bedoeling was om te migreren naar het gebied van de Santones, een stam die aan de kust van de Atlantische Oceaan woonde, ten noorden van de monding van de Garonne. Dit zou de verhuizing van misschien wel ruim een kwart miljoen mensen met zich meebrengen, hetgeen grote opschudding zou veroorzaken in het hele doorgangsgebied. Daarbij kwam dat de route voor een deel door de Romeinse provincie Gallia Narbonensis zou gaan, een van de provincies waarvan Caesar proconsul was. Deze achtte het in het belang van Rome om een dergelijke volksverhuizing te verhinderen.
Caesar versperde de Helvetiërs met een sterk leger de weg en versloeg ze volkomen. Een groot deel van het volk werd afgeslacht. De overlevenden moesten naar hun oude gebied terug keren. Alleen een betrekkelijk kleine aan de Helvetiërs gelieerde stam, een afdeling van het grote Keltische volk der Boii in Bohemen, kreeg van Caesar toestemming om zich in Centraal-Gallië te vestigen.
Nog in hetzelfde jaar kreeg Caesar een verzoek van het Gallische volk der Aedui om hun steun te verlenen tegen hun buren en rivalen, de Sequani, die ook de leider van een Germaanse krijgersbende in dienst hadden, Ariovistus, een edelman van het Germaanse volk der Sueven. Caesar heeft in zijn verslag over de oorlog het gevaar van een dreigende Germaanse invasie in Galië om propagandistische redenen stellig wat aangedikt, maar enige reden voor een dergelijke bevreesdheid was er zeker wel.
In elk geval slaagde Casar er in de Sequani en hun Germaanse bondgenoten te verslaan en Ariovistus te dwingen om zich met zijn krijgers ten oosten van de Rijn terug te trekken. Het gevolg van deze twee spectaculaire overwinningen was dat een groot deel van de stammen van Centraal-Gallië zich nu genoopt zagen om “bondgenootschappen” met Caesar te sluiten, waarmee ze zich in feite aan de Romeinen onderwierpen.
In het jaar 57 v Chr. ging Caesar zich bemoeien met conflicten tussen de verschillende stammen der Belgen, een ondergroep van de Galliërs die een gebied in Noord-Frankrijk, België en Zuid-Nederland bewoonde, dat aanmerkelijk groter was dan het huidige België. Volgens Caesar waren de Belgen van alle Galliërs het dapperste, omdat zij weinig contact hadden met handelaars uit het Middellandse-zeegebied, die luxeartikelen importeerden waarvan men "verwijfd" raakt en omdat zij zich regelmatig moesten verweren tegen de buitengewoon ruige Germanen aan de andere kant van de Rijn.
Allereerst dwingt Caesar enkele Zuid-Belgische stammen, zoals de Remi, de Suessiones en de Bellovaci tot onderwerping. Vervolgens krijgt hij het aan de stok met de Nerviërs, een volk dat ruwweg het gebied van Henegouwen en Zuid-Brabant bewoonde. Aan de rivier de Sabis (Selle [M.-A. Arnould] of Samme [H. Rombaut]) moet het Romeinse leger het hoofd bieden aan een onstuimige aanval van de Nerviërs. Het Romeinse leger geraakt in ernstige moeilijkheden, maar Caesar houdt het hoofd koel. Hij slaagt erin een succesvol tegenoffensief te starten en de Nerviërs in de pan te hakken. Een groot deel van het Nervische leger blijft dood op het slagveld achter. Volgens Caesar waren dat ongeveer 60.000 krijgers, een cijfer dat waarschijnlijk flink is opgeblazen om de aandacht af te leiden van het feit dat het Romeinse leger maar op het nippertje aan een ramp was ontsnapt.
[bewerk] Het derde en vierde oorlogsjaar
In de winter van 57 op 56 v Chr. trok Caesar, zoals dat gebruikelijk was, zijn troepen terug in winterkwartieren aan beide zijden van de Alpen. Eén legioen, onder leiding van commandant Galba, legerde hij in Octodurus, het huidige Martigny in het Zwitserse kanton Valais, om de Alpenpassen te bewaken en daarmee de verbinding tussen de provincies Gallia Narbonensis en Gallia Cisalpina open te houden. Door een felle opstand van drie bergstammen, de Seduni, Nantuates en Veragri, wordt het Romeinse legioen in ernstige moeilijkheden gebracht. De Romeinen slagen erin de aanval op hun kamp af te slaann, maar Galba besluit zijn legioen toch maar naar veiliger streken terug te trekken. Caesar – handige propagandist als hij was – beschrijft het voorval alsof het een grote Romeinse overwinning was.
In zijn campagne van het jaar 56 v. Chr. richtte Caesar zijn aandacht op de stammen langs de kust van de Atlantische Oceaan, en in het bijzonder de Veneti in Armorica (het huidige Bretagne), die met een aantal buurstammen een anti-Romeinse federatie hadden gevormd. Het kustvolk der Veneti beschikte overeen flink aantal tamelijk grote schepen, die een geduchte oorlogsvloot vormden, en Caesar kwam tot de conclusie dat hij hun verzet alleen zou kunnen breken als hijzelf ook over een sterke vloot zou beschikken.
Aan de monding van de Garonne liet hij deze vloot bouwen en hij slaagde daarmee om in een zeeslag de vloot der Veneti te vernietigen. Het volk werd zwaar gestraft. Caesar liet de hele aristocratie om het leven brengen. Een groot deel van het volk werd in slavernij afgevoerd.
Bij de andere stammen in West-Gallië zat de schrik er nu goed in en zij onderwierpen zich aan Caesar. Alleen de Morini en Menapiërs, die zich in hun moerasrijke kustgebieden goed kunnen verschuilen, weigeren zich aan Caesar te onderwerpen.
In het vierde oorlogsjaar (55 v. Chr.) ondernam Caesar een tocht ten oosten van de Rijn om de Germanen door Romeins machtsvertoon duidelijk te maken dat zij in Gallië niets te zoeken hadden. Caesar liet daartoe een houten brug over de Rijn bouwen. Hij kwam spoedig tot de conclusie dat een definitieve overwinning op de Germanen in hun woeste, grotendeels met dichte wouden bedekte land niet eenvoudig zou zijn. Hij nam daarom genoegen met dit machtsvertoon.
Hetzelfde jaar nog ondernam hij een expeditie naar Britannia, om soortgelijke redenen als zijn tocht over de Rijn. De stammen in West-Gallië onderhielden namelijk nauwe contacten met de nauw aan hen verwante Keltische stammen aan de andere kant van het Kanaal. Ook hier kwam Caesar tot de conclusie dat de tijd nog niet rijp was voor een definitieve verovering van dit gebied. Caesar was nogal onder de indruk van een “geheim wapen” van de Britten (in feite een oud wapen dat in het Middellandse-zeegebied in vergetelheid was geraakt): strijdwagens met messen aan de wielen.
De campagnes van 56 v. Chr. en 55 v. Chr. zijn door de eeuwen heen nogal controversieel geweest onder de historici, en dat was eigenlijk ook het geval met Caesars tijdgenoten. Zijn politieke tegenstanders bekritiseerden de risico's die Caesar nam en het feit dat hij met de verovering vooral een versterking van zijn eigen politieke positie beoogde. Moderne historici zijn verdeeld in critici van Caesars flagrant imperialistische politiek en zij die deze verdedigen met het argument dat de Romeinse verovering veel voordelen met zich mee gebracht heeft voor de Galliërs: ongeveer vier eeuwen van zelden onderbroken vrede en overname van de hogere Romeinse cultuur.
[bewerk] Opstanden en consolidatie van de Romeinse macht
Even leek het er op dat nagenoeg alle verzet in Gallië tegen de Romeinen gebroken was. Maar ondergronds smeulde het verzet, dat in de wintervan 54 v. Chr. op 53 v. Chr. tot uitbarsting kwam in een aantal felle opstanden. In het Belgische gebied liet Ambiorix, de leider van de Eburonen (een stam die deels in de huidige provincie Limburg, deels in de provincie Luik woonde) , Sabinus en Cotta, de bevelhebbers van een in zijn winterkwartier vertoevend Romeins garnizoen van 1 ½ legioen weten dat “alle Galliërs” tegen de Romeinen in opstand waren gekomen. Hij was echter bereid de Romeinse troepen in staat te stellen zich ongehinderd uit zijn stamgebied terug te trekken. De Romeinse bevelhebbers lieten zich misleiden en voerden hun troepen uit het beveiligde kamp, recht in een hinderlaag, waar de gehele strijdmacht door de Eburonen werd vernietigd. Dit was de ernstigste nederlaag die de Romeinen tijdens de Gallische oorlog zouden lijden.
Een garnizoen aangevoerd door Quintus Tullius Cicero, een jongere broer van de beroemde redenaar, liet zich niet in een hinderlaag lokken en bood moedig tegenstand vanuit zijn versterkte winterkamp. De Romeinse troepen kregen het hard te verduren tegen een overmachtige strijdmacht, samengesteld uit diverse Belgische stammen, maar ze hielden stand. Ten slotte kwam Caesar met versterkingen aanrukken om het in grote nood verkerende garnizoen te ontzetten. De rest van het jaar 53 v. Chr. hield Caesar zich bezig met strafexpedities tegen de opstandige stammen. Ten aanzien van de Eburonen schrijft hij in zijn verslag over de Gallische oorlog lakoniek: “Caesar was van mening dat dit volk moest worden vernietigd”. En dat gebeurde ook. De Eburonen werden nagenoeg volledig uitgeroeid. Ambiorix vluchtte naar Germaanse vrienden aan de overzijde van de Rijn. De Romeinen hebben hem nooit te pakken gekregen.
De felle opstand der Belgen bleek een voorspel te zijn van een nog grotere opstand het volgende jaar, waaraan bijna alle Gallische stammen deelnamen. Zelfs de Haedui, die van oudsher bondgenoten van de Romeinen waren geweest, begonnen de toegenomen macht van de Romeinen nu als bedreigend te voelen en sloten zich bij de opstand aan. De opstand werd geleid door Vercingetorix, een stamhoofd van de Arverni uit het bergland van Auvergne.
Vercingetorix begreep dat de Romeinen door hun betere organisatie in een geregelde veldslag vrijwel verzekerd waren van de overwinning. Hij overtuigde de andere Galliërs ervan dat zij een andere tactiek moesten volgen, die van guerrilla en verschroeide aarde, om de Romeinse troepen het leven zo zuur te maken dat ze gedwongen zouden worden Gallië te verlaten.
Caesar zelf bevond zich, toen de opstand uitbrak, in Italië. Hij keert onmiddellijk terug naar Gallië om de toestand weer onder controle te krijgen. Een eerste Romeinse succes, de verovering van de stad Avaricum, wordt echter gevolgd door een Romeinse nederlaag bij Gergovia. Caesar laat zich hierdoor echter niet ontmoedigen en zet de achtervolging in van Vercingetorix, die hij weet in te sluiten in de vesting vam Alesia. Een groot leger, samengesteld uit krijgers van een groot aantal stammen, probeert Alesia te ontzetten. De Romeinen bouwen echter een dubbele omwalling: een binnenring tegen de belegerden in de stad, een buitenring tegen het ontzettingsleger. Caesar beweerd dat het ontzettingsleger 250.000 man sterk was. Dat is vrijwel zeker overdreven, maar misschien waren het er wel bijna 100.000. Het ontzettingsleger wordt echter afgeslagen en Alesia moet capituleren. Veringetorix raakt in krijgsgvangenschap.
Hiermee is het weerstandsvermogen van de Galliërs gebroken. Wel moesten er in het jaar daarna (51 v. Chr.) nog een aantal weerstandscentra worden vernietigd. Ook in de komende decennia zouden er in Gallië af en toe nog opstanden uitbreken, maar het Romeinse gezag werd nooit meer serieus bedreigd.
[bewerk] Factoren die de Romeinse verovering begunstigden
Het Romeinse succes in de Gallische oorlog was voor een niet onbelangrijk deel een gevolg van het militaire en politieke talent van Julius Caesar, die op kritieke momenten altijd het hoofd koel wist te houden en er het grootste deel van de tijd in slaagde om zijn tegenstanders in voldoende mate verdeeld te houden, zodat hij steeds tegelijkertijd slechts een beperkt aantal stammen hoefde te bevechten, terwijl andere stammen hem steunden met hulptroepen en voedselvoorziening. Caesar deed aan systematische vergaring van inlichtingen over de zwakke punten van zijn vijanden, hun onderlinge verdeeldheid, enzovoorts.
Een niet onaanzienlijk deel van Caesars troepen bestond uit Galliërs van stammen die zich met hem hadden verbonden. Bovendien waren zijn “Romeinse” troepen voor het grootste deel gerecruteerd uit de provincies Gallia Cisalpina en Gallia Narbonensis, waar een groot deel van de bevolking van Gallische oorsprong was en beide talen beheerste. Sommige historici hebben daarom wel – met enige overdrijving - de Gallische oorlog een “onderlinge oorlog tussen Galliërs” genoemd, tussen “vrije Galliërs” en “door Rome georganiseerde Galliërs”. In die omstandigheden wekt het ook geen verbazing dat Caesar nooit gebrek had aan tolken om zich voor de Galliërs verstaanbaar te maken. (Het Gallisch was geen uniforme taal, maar er bestond waarschijnlijk wel een redelijke onderlinge verstaanbaarheid tussen de verschillende dialecten. Ook het overleg tussen Caesar en de Germaanse leider Ariovistus, die vele jaren “Gallische ervaring” had en ten minste één Gallische bijvrouw bezat, verliep probleemloos via een Gallische tolk).
Caesars Gallische tegenstanders hadden in militair opzicht ernstige tekortkomingen vergeleken met de Romeinse soldaten. De Galliërs waren in staat grote legermachten op de been te brengen, maar het ontbrak hun aan flexibiliteit in de tactiek en aan discipline. De Gallische troepen waren geen beroepssoldaten. De kwaliteit van hun bewapening liep sterk uiteen. De Gallische wapensmeden waren bekwame vaklui en de Gallische edellieden beschikten ongetwijfeld over uitstekende wapenrustingen, maar de gewone boeren waren meestal te licht bewapend om effectief weerstand te kunnen bieden aan de uitstekend bewapende en tamelijk zwaar bepantserde Romeinse legioensoldaten.
Deze tekortkomingen werden slechts zeer ten dele gecompenseerd door de grote krijgshaftigheid van de Galliërs en hun beruchte “furor Gallicus” (Gallische strijdwoede). Hun tactiek beperkte zich doorgaans tot een verwoede frontale aanval, die van veel krijgsgeschreeuw vergezeld ging. Menig tegenstander raakte daardoor in paniek. Als dat lukte, was deze tactiek zeer succesvol. Tegen de Romeinse “militaire professionals” was dat echter maar zelden het geval.
[bewerk] Gevolgen van de oorlog
Voor Caesar zelf betekende de oorlog een grote winst aan kapitaal (oorlogsbuit), invloed (een leger van enkele tienduizenden beproefde veteranen) en aanzien (de Romeinen koesterden nog altijd een complex t.o.v.de Galliërs in verband met de verwoesting van Rome in 387 v. Chr.; de man die erin slaagde deze "woestelingen" te onderwerpen moest duswel een buitengewoon leider zijn). Caesar heeft tijdens zijn machtstrijd met Pompeius hiervan buitengewoon geprofiteerd.
Op wat langere termijn zou Gallië veel voordeel hebben van de Pax Romana en de nauwere contacten met de in veel opzichten superieure Romeins-Hellenistische beschaving. Het was de Gallische adel die al in de eerste twee generaties na de verovering de Romeinse cultuur van harte ging omhelsen. Deze klasse kon in de langdurige periode van vrede tot aanzienlijke rijkdom komen en dan was het overnemen van de levensstijl van een Romeins aristocraat wel zo aantrekkelijk.
Er wordt vaak beweerd dat Gallië na de verovering snel "geromaniseerd" werd. Dat geldt zeker voor de Gallische adel. En in de tweede plaats ook voor de stadsbevolking, die eigenlijk pas in de Romeinse tijd begon te ontstaan. De Galliërs kenden wel oppida, vluchtburchten, maar die hadden geen grote permanente bevolking. Veel van die oppida zouden nu tot echte steden uitgroeien, die ten volle zouden deelnemen aan de Romeinse beschaving.
Voor de massa der boeren, minstens 80 % van de bevolking, waren de veranderingen minder drastisch en niet zo ondubbelzinnig voordelig. De boeren profiteerden natuurlijk van het einde van de onophoudelijke stamoorlogen. Daar stond tegenover dat ze nog meer in de macht geraakten van de adel dan tevoren al het geval was. Hun positie leek wel veel op die van horigen. Ook zij zouden op den duur niet weinig van de Romeinse cultuur overnemen, maar dat ging veel langzamer. Er ontwikkelt zich dan de zogeheten Galloromaanse cultuur. De taalkundige romanisering ging niet van de ene dag op de andere. Binnen enkele generaties waren de aristocratie en de stadsbevolking voor het grootste deel tweetalig geworden. De boerenbevolking is echter nog heel lang Gallisch blijven spreken. Het zou na de verovering nog ongeveer vier eeuwen duren voordat de grote meerderheid van de plattelandsbevolking op het Latijn (of liever gezegd op dialecten van het Vulgair Latijn) zou overgegaan.
De groep die het meest verbitterd was over de Romeinse verovering, waren de Gallische priesters, de druïden. Zij werden buiten de wet gesteld, omdat de Romeinen (niet zonder reden) vermoedden dat zij de grootste hinderpaal zouden zijn voor de verspreiding van de Romeinse cultuur.
Op korte termijn waren de gevolgen van de oorlog voor de Gallische bevolking rampzalig. De Grieks-Romeinse geschiedschrijver Dionysius van Halicarnassus beweert dat Ceasars soldaten 1 miljoen Galliërs zouden hebben gedood en 1 miljoen in slavernij afgevoerd. Misschien zijn die cijfers wat te hoog. Maar dat van de misschien 6 miljoen inwoners van het tevoren vrije Gallië (dus zonder Gallia Narbonensis) een kwart zou zijn gedood of tot slavernij zou zijn gebracht, lijkt wel een geloofwaardige schatting. Het zou minstens een halve eeuw duren voordat de bevolking zich van deze klap zou hebben hersteld. Sommige stammen, zoals de Eburonen, waren volledig uitgeroeid. Van andere stammen, zoals de Helvetiërs, Nerviërs en Veneti, was ruim de helft gedood of tot slaaf gemaakt. De meeste andere stammen hadden minder grote verliezen geleden. Maar het is begrijpelijk dat de schrik voor de Romeinen er voor lange tijd diep inzat...
 |
Bronnen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Nederlandse vertaling van Commentarii de Bello Gallico op Wikisource |
