Manuelstijl

Van Wikipedia

Portaal van het Hiëremonietenklooster in Belém

De Manuelstijl of de Portugese laatgotische stijl is een stijl met rijkelijke architecturale versieringen uit het begin van de zestiende eeuw. Het bevat allerhande elementen die verwijzen naar elementen uit de zee en naar ontdekkingen, meegebracht met de reizen van Vasco da Gama en de ontdekker van Brazilië Pedro Álvares Cabral.

[bewerk] Geschiedenis

Deze stijl vormt een synthese van de laatgotische architectuur vermengd met Spaanse, Italiaanse en Vlaamse, Moorse en Indische elementen. Het markeert in Portugal de overgang van laatgotiek naar renaissance.

Deze stijl werd voor de eerste maal zo genoemd in 1842 door Francisco Adolfo de Varnhagen, burggraaf van Porto Seguro, bij zijn beschrijving van het Hiëremonietenklooster in Belém in zijn boek Noticia historica e descriptiva do Mosteiro de Belem, com um glossario de varios termos respectivos principalmente a architectura gothica. Hij noemde deze stijl naar koning Emanuel I van Portugal, wiens regeerperiode (1495-1521) overeenkwam met de ontwikkeling van de Manuelstijl.

De periode van de Manuelstijl duurde niet erg lang (van 1490 tot ongeveer 1520), maar het speelde wel een belangrijke rol in de Portugese kunstgeschiedenis. Deze stijl kwam niet alleen voor in architectuur (kerken, kloosters, paleizen, kastelen), maar ook in de beeldhouwkunst, schilderkunst, goud- en zilversmeedwerk, geglazuurd aardewerk en in meubelontwerpen.

[bewerk] Voornaamste kunstenaars

Enkele belangrijke manuelijnse kunstenaars waren :

architectuur : Diogo Boitac, Mateus Fernandes, Diogo de Arruda, Francisco de Arruda, João de Castilho, Diogo de Castilho
beeldhouwkunst: Diogo Pires
schilderkunst : Vasco Fernandes, Gaspar Vaz, Jorge Afonso, Cristóvâo de Figueiredo, Garcia Fernandes, Gregório Lopes

[bewerk] Architectuur

In de architectuur werd deze decoratieve stijl gekenmerkt door virtuose en ingewikkelde versieringen in portalen, vensters, kolommen en arcaden. Hierbij komen er telkens verschillende elementen terug, waarbij elementen uit de zee vermengd werden met christelijke symbolen en symbolen uit de pasontdekte landen :

scheepsbenodigdheden : de armillairsfeer (een navigatie-instrument, maar ook het persoonlijk embleem van koning Emanuel I); bollen, ankers en kabels.
elementen uit de zee zoals schelpen en parels.
planten : zoals lauriertakken, eikenbladeren, eikels, papaverbollen, maïskolven en distels.
christelijke symbolen, zoals het kruis van de Orde van Christus (de opvolgers van de Tempeliers in Portugal).
elementen uit de pasontdekte landen, zoals het maaswerk in de Claustro Real van het klooster van Batalha, dat verwant is met het fijne filigreinwerk uit de mohammedaanse kunst der Moguls.
gedraaide zuilen en pilaren in de vorm van gevlochten touwen.

De Manuelstijl werd voor het eerst toegepast door de Franse beeldhouwer en bouwmeester Diogo Boitac in de bouw van de Igraja de Jesus in Setúbal en later in de kathedraal van Guarda. Hij werkte ook mee aan de bouw van het klooster in Batalha, het Santa Cruz-klooster in Coimbra. Maar zijn meesterwerk is het Hiëremonietenklooster in Belém, waar deze stijl het prachtigst tot uiting komt.

Manuelijns raam uit de het klooster in Tomar

De aardbeving in Lissabon van 1755, gevolgd door een vloedgolf, heeft veel manuelijnse gebouwen verwoest, zoals het koninklijk paleis van koning Emanuel I en het Allerheiligenhospitaal en verschillende kerken. Maar de Toren van Belém (het eerste gebouw dat uitsluitend in manuelijnse stijl werd gebouwd), het Hiëremonietenklooster en ook het portaal uit de Nossa Senhora da Conceição Velha-kerk hebben de verwoesting doorstaan.

Koning Emanuel I liet ook veel bouwwerken uitvoeren buiten Lissabon. De kerk en de kapittelzaal van het klooster van de Orde van Christus in Tomar (ontworpen door Diogo de Arruda) is ook een der schitterenste uitingen van de manuelijnse kunst. Hier valt het grote raam uit de kapittelzaal het meest in het oog. Met zijn op fantastische wijze gebeeldhouwde organische vormen en vormen van gevlochten touwen, verwerkt zond het kruis uit de Orde van Christus en de armillairsferen, is dit duidelijk een hoogtepunt van de Manuelstijl.

Andere belangrijke bouwwerken die de Manuelstijl bevatten :

het klooster van Batalha : het verfijnde maaswerk van de koninklijke kloostergang (Claustro Real) (van de hand van Boitac) en de Onvoltooide Kapellen (Capelas Imperfeitas), i.h.b. de weelderige motieven van het ruime portaal.
het koninklijk paleis van Sintra, i.h.b. de tweelichtvensters (ajimezes)
het Santa Cruz-klooster in Coimbra, i.h.b. het plafond
de hoofdkerken in Golegã, Vila do Conde, Moura, Caminha en Olivenza
kathedraal van Braga : doopvont, kelk in Manuelstijl (in de schatkamer)
kathedraal van Viseu : het ribbengewelf van het hoofdschip rust op pijlers met gedraaide liernen.
kathedraal van Guarda: venster in manuelstijl boven het gotisch portaal van de noordgevel, portaal van de voorgevel.

Naast kerkelijke gouwen, werd de Manuelstijl ook toegepast in verschillende burgergebouwen, zoals in Évora, Viana do Castelo en Guimarães.

De Manuelstijl verspreide zich doorheen het Portugese Rijk en in enkele andere landen :

Madeira : de kathedraal van Funchal
Azoren : de kerk Matriz de São Sebastião (het portaal); Ponta Delgada op het eiland São Miguel
Enclaves in Marokko : kathedraal van Safim; Mazagán
Brazilië
Goa (India) : Iglesia del Priorato de Rosário ; Iglesia de San Francisco
Macao (China) : Sint-Pauluskerk
Mexico : Iglesia de la Concepción de Texcoco.
Spanje : parochiekerk van San Martin (Almonaster la Real); Olivenza

[bewerk] Schilderkunst

De manuelijnse periode in de schilderkunst duurde iets langer en bestreek de periode tussen 1505 en 1550. Er was een sterke invloed van de Vlaamse schilderkunst en in iets mindere mate door de Venetiaanse School, zodat men bezwaarlijk kan zeggen dat de Portugese schilderkunst in die periode echt onafhankelijk of origineel was.

De voornaamste kenmerken waren : haarfijne lijnen, realistische en hartstochtelijke kleuren, een zeker naturalisme in de achtergronden en landschappen (zoals bij veel Vlaamse tijdgenoten), levensgrote personages met enigszins geïdialiseerde maar toch natuurlijke gezichtsuitdrukkingen. Veel schilderijen staan op groot doek of hebben een monumentale grootte. Er zijn slechts weinig kleine paneeltjes in die periode.

Traditioneel spreekt men over twee scholen in de manuelijnse schilderkunst :

de School van Lissabon : Jorge Afonso, Garcia Fernandes, Cristóvão de Figueiredo en Gregório Lopes.
de School van Viseu : Vasco Fernandes en Gaspar Vaz.

[bewerk] Referenties

De Groene Gids : Portugal, Madeira, Azoren - Michelin Reisuitgaven; ISBN 2-06-100064-9
Rentes de Carvalho J. - Portugal (oorspronkelijke titel : Portugal, um guia para amigos); De Arbeiderspers, Amsterdam; negende druk, augustus 1999; ISBN 90-295-3466-4
Turner, J. - Grove's Dictionary of Art - MacMillan Publishers Ltd., 1996; ISBN 1-88446-00-0
The Rough Guide to Portugal - March 2005, 11th edition- ISBN 1-84353-438-X
Smith, Robert C. - The Art Of Portugal 1500-1800; Weidenfeld & Nicolson, London, 1968 ISBN: 0-29776-096-3
John Steegmann John - Exhibition of Portuguese Primitives, Lisbon; Burlington Magazine for Connoisseurs, Vol. 77, No. 450 (Sep., 1940), pp. 94+98-99