Plotinus

Van Wikipedia

Buste van Plotinos in de Vaticaanse musea in Rome

Plotinus was een Grieks filosoof afkomstig uit Egypte, die leefde van 204/5 tot 270 n. Chr. In 244 vestigde hij zich als docent te Rome, waar hij gauw een grote aanhang verwierf. Onder zijn gehoor bevonden zich talrijke senatoren.

Keizer Gallienus gaf hem de toestemming om bij wijze van experiment een stad te stichten die volgens de "Wetten" van Plato zou bestuurd worden. Het experiment werd echter verijdeld door tegenwerking van Gallienus' hovelingen.

Het van hem overgeleverde werk is tot ons gekomen onder de titel 'Enneaden', wat duidt op de indeling van 6 maal negen ('ennea') essays, waarin zijn leerling Porphyrius zijn werk, soms wat arbitrair, heeft opgesplitst.

Plotinus heeft de ambitie het werk van Plato te verklaren, en pretendeert niet een nieuwe filosofie te brengen. Maar voor ons staat hij mijlenver van Plato af, en de manier waarop hij zijn Plato-citaten ter adstructie bijeenraapt maakt op ons een wat onsamenhangende indruk. Reden waarom wij hem tegenwoordig tot het Neoplatonisme rekenen, een filosofische stroming die, anders dan de naam suggereert, gebruik maakt ook van het werk van andere filosofen dan Plato. Plotinus geldt als de belangrijkste vertegenwoordiger van dit Neoplatonisme.

Plotinus' werk is tamelijk moeilijk toegankelijk, met uitzondering misschien van Tractaat I,6 "Over het Schone". Hij schreef zijn verhandelingen ´aus einem Guß´, en keek er daarna niet meer naar om. Daarnaast is wat hij betoogt vaak zeer abstract, en ziet men hem als het ware met de taal worstelen. Om 'het onzegbare te zeggen' gebruikte hij vaak mooie beelden.

Ook is overal een 'urgentie' voelbaar: hij wil de toehoorder/lezer deelgenoot maken van zijn eigen bijna mystieke ervaringen, en tegelijk een rationele verantwoording geven van de mogelijkheid van deze ervaringen.

Plotinus heeft geen ethiek. Mogelijk om dit 'gebrek' te compenseren benadrukt Porphyrius in zijn 'Leven van Plotinus' wat voor hoogstaand en nobel mens hij was.

Henri Bergson voelde een sterke verwantschap met Plotinus, iemand als Bertrand Russell moest niets van hem hebben.

[bewerk] Filosofie

De belangrijkste overeenstemming van Plotinus' leer met Plato is het dualisme, het bestaan van een bovenzinnelijke wereld, de wereld van de ideeën en het ware Zijn, die wezenlijk verschilt van de waarneembare wereld. Het verschil met Plato is dat Plotinus veel meer de nadruk legt op de Godheid / Het Ene. Bij Plotinus staat alle kennis slechts ten dienste van het uiteindelijke doel dichterbij de Godheid / Het Ene te geraken.

Boven al het zijnde zijn er drie aan elkaar ondergeschikte hypostasen: Het Ene, de Geest (Nous) en de Wereldziel (Psyche).

Daaronder komt de zichtbare wereld. Deze opbouw komt waarschijnlijk oorspronkelijk van Posidonius en zou via Numenius van Apamea en Albinus tot het Neo-Platonisme zijn doorgedrongen. God is de absolute eenheid geworden waaraan de dingen hun eenheid en een zekere volmaaktheid ontlenen, maar omdat de dingen ook deel hebben aan een zekere mate van veelheid, moet de absolute eenheid boven de dingen en dus boven het Zijn staan. Over Het Ene kan niets worden gezegd, ook niet over zijn verstand, vrijheid van handeling, etc., het staat boven elke bepaling. Men kan alleen maar zeggen wat Het niet is, een opvatting die later als 'Negatieve Theologie' school gemaakt heeft.

De wijze waarop het Vele uit het Ene voortkomt wordt niet direct 'verklaard' maar wordt met behulp van allerlei vergelijkingen uitgebeeld; hier is Het Ene een bron die nooit droogvalt en van waaruit allerlei stromen ontspringen, daar is het een boom die uit zijn wortels het leven opstuwt naar te takken en bladeren zonder zelf te veranderen, en dan is het weer de zon die altijd schijnt zonder aan kracht en helderheid te verliezen.

Plotinus laat de mens opgaan in de levensstroom die van Het Ene uitgaat. Maar ook andersom: kenmerkend voor Plotinus' filosofie is namelijk het dynamische aspect: de mens kan ook innerlijk de metafysische 'lagen' ervaren. De binnenwereld 'is' als het ware de buitenwereld, of beter: kan dit zijn in het geval van de ware filosoof.