Stemming en notatie in de Turkse muziek
Van Wikipedia
De stemming en notatie in de Turkse muziek is deels afwijkend van die in de klassieke muziek gebruikelijk is.
Inhoud |
[bewerk] Stemming gebruikt in de Turkse klassieke muziek
De Turkse muziektheorie verdeelt het octaaf niet, zoals in de westerse muziek, in 12 gelijke stukjes. Ze gebruiken 53 stukjes, ‘komma’ genaamd. Een hele toon is bijvoorbeeld negen komma, een halve toon vier komma. Deze praktisch en pragmatische benadering stelt de Turkse instrumentalisten in staat om belangrijke intervallen nagenoeg zuiver te spelen. De mate waarin een interval in het algemeen als meer harmonisch, of zuiver wordt ervaren blijkt samen te hangen met de verhouding van de trilling van de afzonderlijke tonen. Kortom: Hoe eenvoudiger de verhouding, des te harmonischer de samenklank. Met deze intervallen wordt dan weer een toonladder gemaakt, met grosso modo zeven basistonen per octaaf De Turkse muzikanten kunnen naar behoefte per komma of meer verstemmen. Op viool of ud is dit eenvoudig, en op het instrument ‘Kanun’ zie je aan ieder koor snaren een stuk of wat palletjes zitten, die elk een komma verstemmen. Op een ‘tanbur’ zie je een gelijkaardige veelheid aan extra fretten. Blazers gebruiken extra grepen of hun embouchure.
(De berekeningen staan helemaal onderaan dit lemma.)
De notatie in centen geeft een enigszins grafisch idee van hoe je moet intoneren t.o.v. onze piano die in principe per halve toon stapjes van 100 cent neemt.
| Zuivere grote terts | Trillingsverhouding 5/4 | 386 cent (of 17 komma 384,9c) |
| Zuivere kleine terts | Trillingsverhouding 32/27 | 294 cent (of 13 komma 294c) |
| Zuivere grote hele toon | Trillingsverhouding 9/8 | 204 cent (of 9 komma 203,8c) |
| Zuivere kleine hele toon | Trillingsverhouding 10/9 | 182 cent (of 8 komma 181,1c) |
| Zuivere grote halve toon | Trillingsverhouding 16/15 | 112 cent (of 5 komma 113,2c) |
| Zuivere kleine halve toon | Trillingsverhouding 256/243 | 90 cent (of 4 komma 90,6c)
|
Je ziet dat de zuivere intervallen door kommastapeling heel dicht worden benaderd. De basistoonladder ziet er zo uit, met de afstand tot de volgende toon in komma erbij:
| wordt genoteerd als: | ||
|---|---|---|
| Do (Rast)9 komma | G | |
| Re (Dügâh) (440Hz) 9 komma | A | |
| Mi (buselik) 4 komma | B | |
| Fa (Çargâh) 9 komma | C | |
| sol (Neva) 9 komma | D | |
| la (Hüseyni) 4 komma | E | |
| Sibmol (Acem) 9 komma | F | |
| Do’(Gerdaniye) | G’ |
De ‘la’ ligt dus niet op ‘A440hz’ , maar op ‘E’, en de noot Rast wordt genoteerd op de tweede balk van onder, dus waar in onze G-sleutel notatie de toon G staat.Deze reeks vormt het basistoonmateriaal van de enigszins theoretische makam Çargâh. Deze makam heeft geen voortekening. De 'Si' heet in het Turks 'Mahur', genoteerd als Fis 5 komma verhoogd, dus een grote hele toon (9 komma) boven de mi en een kleine halve toon (4 komma)onder de Sol
[bewerk] Turkse notatie
De Turken gebruiken sinds ze in de 19e eeuw ermee zijn begonnen een gewone notenbalk, en noteren in de G sleutel. Het Franse gebruik van een vrij transponeerbare toonladder is hier ook in zwang. Met de ‘Do’ wordt standaard ‘Rast’ bedoeld, en genoteerd op de tweede balk van onder, dus waar in onze G-sleutel notatie de toon G staat. Men gebruikt in de praktijk volgende accidenten
 |
verhoogt/verlaagt1 komma in makam’s met grondtoon op Rast.
2 en 3 komma in makams met grondtoon Dugah
|
Er is van de Osmaanse muziek een geweldige schat aan genoteerde muziek overgebleven, en tot op de dag van vandaag wordt in die traditie gecomponeerd. De Turken componeren in een ‘makam’, een tonaliteit. De toonladder van bijv. makam Rast (begint op G) heeft een 1 komma verlaagde B en een 4 komma’s verhoogde F . Het interval - en D-Fis zijn zuivere grote tertsen. Als de F hersteld wordt, ontstaat D-F kleineterts en F-G grote hele toon, beiden zuiver. Dit geeft de Turkse muziek haar spannende melos dat overigens met grote elegantie en vrijheid ‘gekalligrafeerd’ wordt, op dikwijls onnavolgbare wijze. Een Turks koor zingt unisoon feilloos de zelfde versieringen die absoluut niet genoteerd staan. Dat maak je je niet zomaar eigen. Ook de precieze intonering is soms in de praktijk net iets anders dan genoteerd. De turkse kunstmuziek is in essentie melodisch, en kent niet meer harmonie dan eens een ostinatofiguurtje of een orgelpunt hoewel de ud of kanun. tegenwoordig wel eens een arpeggio of akkoord durft te spelen.
[bewerk] Berekening van de Turkse stemming
De Turkse muziektheorie verdeelt het octaaf niet, zoals wij, in 12 gelijke stukjes. Ze gebruiken 53 stukjes, ‘komma’s’ genaamd.
De theoretische waarden hiervan worden analoog met de westerse waarden afgeleid door een uitgangsfrequentie met 2 tot de macht n/53 met n loopt van 0 tot 53 te vermenigvuldigen.
In termen van ‘centen’ (oktaaf=1200 cent) correspondeert de turkse komma (dus niet pythagoreïsch 23,4 of didimisch 21,6) met een interval van 22,64 cent.
Van een toon met frequentie ‘f’ wordt de kwint berekent door een vermenigvuldiging met 3/2. Als de toon A met f=440Hz dan toon E f=3x440/2Hz enzovoort. Zo verkrijgt men uiteindelijk de hele chromatische reeks.
| f | grondtoon | A | |
| f3/2 | 3/2 | kwint | E |
| f(3/2 tot de macht2) | 9/4 | secunde | B |
| f(3/2*3) | 27/8 | sext | Fis |
| f(3/2*4) | 81/16 | grote terts | Cis |
| f(3/2*5) | 243/32 | groot septiem | Gis |
| f(3/2*6) | 729/64 | overm. kwart | Dis |
| f(3/2*7) | 2187/128 | kleine secunde | Ais |
| f(3/2*8) | 6561/256 | overm. kwint | F |
| f(3/2*9) | 19683/512 | kleine terts | C |
| f(3/2*10) | 59049/1024 | klein septiem | G |
| f(3/2*11) | 177147/2048 | kwart | D |
| f(3/2*12) | 531441/4096 | octaaf | A |
Terug transponeren van de voornaamste intervallen naar het oorspronkelijk octaaf door middel van delen door 2 (factor ½)
| kleine secunde | 2187/128(1/2)*4 | 2187/2048 |
| secunde | 0/4(½) | 9/8 |
| kleine terts | 199683/512(1/2)*5 | 19683/16384, nagenoeg 32/27 |
| grote terts | 81/16(1/2*2) | 81/64, nagenoeg 5/4 |
| Zuivere grote terts | Trillingsverhouding 5/4 | 386 cent of 17 komma (384,9c) |
| Zuivere kleine terts | Trillingsverhouding 32/27 | 294 cent of 13 komma (294c) |
| Zuivere grote hele toon | Trillingsverhouding 9/8 | 204 cent of 9 komma (203,8c) |
| Zuivere kleine hele toon | Trillingsverhouding 10/9 | 182 cent of 8 komma (181,1c) |
| Zuivere grote halve toon | Trillingsverhouding 16/15 | 112 cent of 5 komma (113,2c) |
| Zuivere kleine halve toon | Trillingsverhouding 256/243 | 90 cent of 4 komma (90,6c) |
[bewerk] Literatuur
- Türk Musikisi Dersleri Zeki Yilmaz;2 uitgaven, Istanbul, 1988 en 1977
- De Traditionele Turkse Kunstmuziek, Wouter Swets; KRO, Hilversum 1986(?), n.a.v. een serie radiolezingen
- Türk Musikisi Nazariatı ve Usulleri, Ismail Hakkı Özkan; Istanbul, 1990
- 100 Türk Musikisi Klasikleri, Uitgave ministerie voor cultuur en toerisme; Ankara, 1983.
