Wajang
Van Wikipedia
Wajang is een leenwoord in het Nederlands uit het Javaans. In het Javaans betekent wayang letterlijk "schaduw" of "schim". De afgeleide betekenis van dit woord is een bepaalde vorm van poppenspel, waarin gebruik wordt gemaakt van schaduw- of lichteffecten.
Hoewel wajang meestal refereert aan het schimmenspel met behulp van leren poppen (wayang kulit), wordt het woord daarnaast ook gebruikt voor opvoeringen met driedimensionale poppen (wayang golèk), met platte houten poppen (wayang gedhog) en zelfs voor een toneelstuk van levende acteurs (wayang wong) wajang genoemd. Voorwaarde bij dit laatste is wel dat het stuk gebaseerd moet zijn op de Indiase heldendichten Ramayana en Mahabharata.
Inhoud |
[bewerk] Geschiedenis
Het Javaanse schimmenspel is al heel oud. Het oudste bewijs van het wajangspel staat op een Midden-Javaanse inscriptie die dateert van het jaar 840, daarin wordt het woord ringgit genoemd, wat een synoniem is van het woord wayang. Het woord wayang zelf werd voor het eerst genoemd in een inscriptie uit 907. Op deze inscriptie wordt namelijk een wajangspeler genoemd samen met een danser en een komiek.
In de literatuur krijgen wij de eerste vermelding over het schimmenspel in het Oud-Javaanse gedicht kakawin Arjunawiwaha dat gedateerd is tussen 1028 en 1035. Wij lezen in Zang V.9 het volgende:
- hanânonton ringgit manangis asekel mûd.a hid.epan
- huwus wruh towin yan walulang inukir molah angucap
- haturning wwang tresnêng wisaya malahâ tar wihikana
- ri tatwanyân mâyâ sahana-hananing bhâwa siluman.
- Bij het wajangspel zijn er toeschouwers die wenen; ze worden verdrietig en raken van streek
- Ook al weten ze best dat het gesneden leer is dat beweegt en praat
- Zo is het ook met iemand die gehecht is aan de zintuiglijke waarnemingen
- Hij beseft niet dat ze er in wezen niet zijn, dat alle dingen illusie zijn
[bewerk] Verschillende soorten wajang
Er zijn verschillende soorten wajang naar materiaal. De belangrijkste zijn de volgende:
- Wajang koelit
- Wajang golèk
- Wajang kroetjil of Wayang Klitik
- Wajang bèbèr
- Wajang gedog
- Wajang wong
[bewerk] Wajang koelit
Bij wayang kulit (wajang koelit, letterlijk "leren wajang(poppen)") worden tweedimensionale poppen — met de hand gemaakt van buffel- of geitenhuiden — gebruikt als perkamenten poppen met beweegbare armen. Een wayang kulit-pop heeft een zeer gestileerde menselijke vorm.
Van de vele verschillende stijlen van wayang kulit is de vorm die in Midden- en Oost-Java wordt uitgeoefend veruit het populairst in Indonesië.
[bewerk] Wajang golèk
Bij wayang golek (wajang golèk) worden driedimensionale poppen, gemaakt van hout gebruikt bij voorstellingen. Deze vorm van poppenspel zou afkomstig zijn uit China en gepopulariseerd worden door het Hof van Cirebon.
[bewerk] Wajang kroetjil
Wayang krucil (wajang kroetjil) of wayang klithik (wajang klitik) zijn platte houten poppen. Qua vorm lijken de poppen op de poppen van de wajang koelit. Het verschil zit in de verhalencycli die gebruikt worden. Deze vorm van wajangspel wordt voornamelijk gebruikt voor Javaanse historische of historiserende verhalen zoals de Damar Wulan.
[bewerk] Wajang bèbèr
Bij wayang beber (wajang bèbèr) wordt een schilderij van elk scène vertoond en een verhaal erbij verteld. Men denkt dat deze vorm van het wajangspel al uitgestorven is.
[bewerk] Wajang gedog
De wayang gedhog (wajang gedog) is een vorm van wajangspel met levende acteurs die allemaal een maskers dragen. Het woord gedhog is een verbastering van het woord kedhok ("masker").
[bewerk] Wajang wong
Wayang wong (wayang wong) wat letterlijk wajangspel met mensen betekent, is een vorm van toneel met levende acteurs. Het wordt echter opgevoerd in de stijl van een wajangspel. Het verhaal moet dus gebaseerd zijn op de Ramayana of de Mahabharata. Verder treedt ook een dalang of een poppenspeler op. Hij bespeelt echter de poppen niet maar begeleidt nog wel de muzikanten en markeert de overgang tussen de scènes met zogenaamde soeloek gezangen. Deze vorm van het wajangspel lijkt op wayang gedhog, het voornaamste verschil is dat de acteurs geen maskers dragen.
[bewerk] Verschillende categorieën wajang
Het wajangspel kan verder onderverdeeld worden naar categorieën.
- Wajang poerwa of wajang parwa
- Wajang wahjoe
- Wajang kantjil
- Wajang Revolusie
- Wajang Kelantan
- Wajang Sasak
- Wajang Siam
[bewerk] Wajang wahjoe
Wayang wahyu (wajang wahjoe) is een wajangspel gebaseerd op de wajang koelit. Het verschil is echter dat de repertoire van de verhalen niet gebaseerd is op de Ramayana en de Mahabharata maar op de Bijbel. Deze vorm van wajang werd gecreeërd in 1964 door de rooms-katholieke broeder Timotius uit Klaten, Midden Java.
[bewerk] Wajang kantjil
Wajang kantjil is een vorm van wajang koelit. De repertoire van de verhalen is echter gebaseerd op de avonturen en de streken van het dwerghertje (kantjil of kancil in het Javaans of pelanduk in het Maleis). Deze vorm is voornamelijk populair onder de kinderen in Nederland geweest in de jaren 1970 en 1980.
[bewerk] Wajang Revolusie
Wajang Revolusie is ook een vorm van wajang koelit. Deze vorm van wajang werd gebruikt tussen 1945-1949 tijdens de onafhankelijkheidsoorlog van Indonesië.
[bewerk] Gelegenheid
De traditionele wajangvertoning op Java wordt gegeven als onderdeel van een feest ter gelegenheid van een belangrijke gebeurtenis in het leven van een individu of groep. Dit kan zijn een huwelijk, een besnijdenis, herstel van een zware en langdurige ziekte, het voltooien van een zware studie, promotie in iemands maatschappelijke carrière, in het algemeen: het bereiken van een moeilijk doel. Op Bali worden wajangvertoningen ook opgevoerd bij crematies. De wajangvertoning dient om de gezamenlijke nachtwake door te komen, die een onmiskenbaar onderdeel vormt van zo'n ritueel feest (Javaans: slametan). Het onderwerp van de vertoning moet daarom altijd toepasselijk zijn. Het wordt bij voorkeur zo gekozen dat de toeschouwers er een parallel in kunnen zien met de levensomstandigheden van de persoon ten behoeve van wie het feest gegeven wordt. Daarbij kunnen de intriges van het gekozen stuk in details zo worden gewijzigd dat de pasemon, de zinspeling op de persoonlijke omstandigheden extra duidelijk naar voren komt.
[bewerk] De dalang
De dalang (Javaans: dhalang) is de poppenspeler. Daarnaast zingt hij en geeft hij signalen aan het orkest. Hij is ook de spreker voor alle karakters. Hij moet allerlei soorten stemmen kunnen imiteren; van de deftige taal van de vorsten tot de boerse taal van de mensen op het platteland.
Het spreekt voor zich dat deze taak niet voor iedereen weggelegd is. Een dalang is een veelzijdig en buitengewoon persoon. In de eerste plaats is hij een entertainer; het is niet makkelijk om een groot aantal mensen te amuseren. Verder moet hij fysiek sterk zijn, anders zou hij de spanning niet aan kunnen, zittend met zijn benen over elkaar, negen uur lang. Zonder opstaan tot zes uur de volgende ochtend (de voorstellingen duren vaak een hele nacht), dus ook zonder naar het toilet te gaan. Hij moet ook bijna onophoudelijk met zijn rechtervoet op een kecrèk (rammelaar) tikken. Hij hanteert de poppetjes met beide handen, geeft hun verschillende stemmen, vertelt goedgetimede grappen en zingt zelfs af en toe. En intussen controleert hij de musici, zonder dat iemand in het publiek dat merkt.
[bewerk] Heldendichten
De twee grote Indiase heldendichten, Ramayana en Mahabharata, spraken tot de verbeelding van de culturen in Zuidoost-Azië die contacten onderhielden met India. Beide heldendichten zijn bekend geworden onder de Javanen sinds de eerste eeuwen na Christus.
De oudste nu nog bekende vertaling van het Ramayana werd omstreeks 870 geschreven in Midden-Java, terwijl de vertalingen van het Mahabharata rond het jaar 1000 beschikbaar werden in het Javaans.
Beide heldendichten zijn de basis van de belangrijkste wayang kulit-verhalen, die op Java wayang purwa en op Bali wayang parwa worden genoemd. Van deze lakon (toneelrollen) bestaan er zo'n tweehonderd. In de Javaanse orale traditie dienen de verhalen slechts als overzicht en zijn ze geworden tot volledig Javaanse versies. Sterker nog: de plaatsnamen die voorkomen in de Indiase Mahabharata zijn "gejavaniseerd". Het is alsof alles op Java plaatsvindt.
Tegenwoordig spreekt men vaak van de "Rama-cyclus" voor Ramayana en naar de "Pandawa-cyclus" voor Mahabarata.
De meest uitgevoerde verhalen komt uit de Hindoese heldendichten voort. De Arjuna Sasra Bahu en Ramayana-cyclus betreffen de zaken van Rama en zijn voorvaderen.
Favoriete verhalen vertellen over het huwelijk van Rama met Sita; hun verbanning naar het bos samen met Rama's broer Laksmana; de ontvoering van Sita door de monsterkoning Rawana; en haar redding, met hulp van apenkoning Sugriwa en zijn legeraanvoerder Hanuman, na talrijke veldslagen, van het koninkrijk van Lanka. De Ramayana bevat vele episoden van het leven van deze karakters.
Het centrale verhaal van het heldendicht behandelt het conflict tussen twee takken van een familie. Eén tak van de familie, de Korawa's, overweldigt de troon van de rechtmatige erfgenamen, de Pandawa's. Het geschil kan slechts opgelost worden door een bloedige broederkrijg, de "Bharatayuddha", een oorlog die de loyaliteit en het geweten van verschillende generaties van de familie op de proef stelt.
[bewerk] Filosofie van het wajangspel
Ondanks de recentere introductie van de Islam en het christendom op Java, blijven de filosofie en ethiek die in het Mahabharata worden aangenomen, een belangrijk deel uitmaken van de sociale stof en houding tegenover het leven in Java vandaag de dag.
Sterker nog; het wajangspel en de filosofie erachter kan beschouwd worden om de vele groeperingen die Java rijk aan is met elkaar te verbinden.
[bewerk] Gamelanorkest
Het traditionele gamelanorkest begeleidt de dalang die de poppen bespeelt aan dezelfde kant van het scherm. Het speelt bijna ononderbroken bij elk bedrijf. Het bestaat uit een grote serie bronzen percussie-instrumenten, die op twee verschillende manieren zijn gestemd, vrij verschillend in karakter; de twee toonschalen worden sléndro en pélog genoemd.
Hoewel een dalang nooit achter zich kijkt, en bijna nooit een woord zegt tegen de spelers, schijnt elk van hen precies te weten wat hij moet doen. Hoe hij zijn bedoelingen aan de gamelanspelers meedeelt, is een studie op zich op het gebied van non-verbale communicatie. Twee musici in de groep hebben belangrijke functies in die ongesproken communicatie tussen dalang en musici: de drummer en de gendèr-speler.
| Bronnen en referenties: |
|
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Wayang op Wikimedia Commons. |
