Valéncia
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
- Pels articles omonims, vejatz Valéncia (omonimia).
La vila de Valéncia (en catalan València) es una vila dei País Catalans, en Espanha. Es la capitala dau País Valencian, de la comarca de l'Horta e de la província de Valéncia. Es en riba de la mar Mediterranèa e ten un dei pòrts pus importants de la peninsula Iberica. Còmpta 807 000 abitants, segon leis estimacions de 2006. L'aira metropolitana de Valéncia es mai coneguda coma l'Horta de Valéncia e ten mai d'1 750 000 habitants: es la segonda aglomeracion dei País Catalans e la tresena de l'estat espanhòu.
Lo gentilici es valencian -a.
Somari |
[Modificar] Localizacion, geografia e clima
La vila de Valéncia se tròba sus la còsta mediterranèa de la peninsula Iberica, subre una planura en riba dau riu Túria, enrodada de montanhetas que passan rarament lei 100 mètres d'altitud. La soleta sèrra importanta a de bòn pròcha de la vila es la Sèrra Calderona, a un trentenat de quilomètres au nòrd-oèst de la vila. La ciutat anciana èra en riba dau riu, a mai d'un quilòmetre de la mar, ont i aviá a passat temps lo Grau de Valéncia, qu'ara es un districte de mai de la vila conegut coma Poblats Marítims. Au sud de Valéncia se tròba lo paratge de l'Albufera de Valéncia, un lac d'aiga doça au costat de la mar, que se noirís d'aqüifèrs nombrós e que uei lo dia i a un parque nacionau.
Valéncia possedís un clima tipicament mediterranèu. Se caracteriza per un clima suau, amb una temperatura mejana annuala superiora a 17 ºC. Leis estius son cauds e leis ivèrns fòrça moderats. Durant lei mes ivernaus la temperatura a pas costuma de baissar sota 10 ºC. Lei precipitacions son discretas e presentan lo minimum estivau mediterranèu classic, amb dos maximums, un a la tardor e un autre a l'acabament de l'ivèrn e au començament de la prima.
[Modificar] Istòria
La Ciutat de Valéncia foguèt fondada en 138 avC subre un ancian sit ibèr per i installar de soudats licenciats, mentre que Decim Juni Brut èra cònsol roman: aqueu d'aquí repartiguèt de tèrras ai soudats licenciats au ras de la vila nòva. En aquela epòca, e mai batèron moneda pròpria dins la vila, qu'aquò èra una mòstra de l'importància que teniá.
En 75 avC foguèt destrucha dins la guèrra entre Pompèu e Sertòri, e foguèt abandonada durant un cinquantenat d'ans.
Au sègle I, la Ciutat de Valéncia ja aviá recuperat sa populacion e comencèron a construire de grandeis òbras d'infraestructura. Au sègle III comencèt una època novèla de decadéncia, coma dins la rèsta de l'Empèri Roman.
Amb la casuda, la vila foguèt ocupada per lei Visigòts e faguèt part de divèrs reiaumes peninsulars.
En 711, la vila tombèt dins lo domeni musulman. A la casuda dau califat de Còrdoa, Valéncia venguèt la capitala de la taifa dau meteis nom, e ansin se mantenguèt fins en 1094, que la conqueriguèt lo Cid, e alora passèt dins lo domeni castelhan. Gaire de temps après sa mòrt, leis Almoràvits recuperèron la vila en 1102. En 1171, Valéncia passèt sota la dominacion almoada.
L'arribada dins la Ciutat de Valéncia dau rei catalanoaragonés Jaume I, lo 9 d'octòbre de 1238, metèt fin a cinc sègles de cultura musulmana, mai aquela laissèt una emprenta solida dins la vila e dins lo territòri valencian. Après son incorporacion a la Corona d'Aragon, la vila se desvolopèt considerablament. Au sègle XV, la ciutat aguèt una epòca de desvolopament economic e civic amb la construccion d'espacis publics nòus, coma lei Torres de Serrans (1392), la Llotja de la Seda (1482) o lo Micalet. Valéncia arribèt a èsser una dei vilas pus importantas de la Mediterranèa. La primiera estampariá de la peninsula Iberica se construguèt a Valéncia. La primiera Bíblia estampada en una lenga romanica, lo catalan, s'imprimiguèt a Valéncia vèrs 1478, e es atribuida a Bonifaci Ferrer. En 1502 se fondèt l'Universitat de Valéncia, a partir de l'Estudi General. Lei banquiers valencians prestèron d'argent a la Reina Isabèu de Castelha per lo viatge de Cristòu Colomb en 1492 vèrs America.
Ça que la, a causa dei tensions venent de l'union dinastica de la corona d'Aragon amb Castelha, l'esplendor de Valéncia comencèt de mermar vèrs lo sègle XVI amb lo despoblament causat per la primiera expulsion dei moriscs (qu'èran la majoritat de la populacion) per lei Reis Catolics. Lei tensions amb lei reis castelhans cresquèron, en arribant ai ponchs mai sensibles amb la Revòuta dei Germanies (1519–1522), la segonda expulsion dei moriscs de 1609 que reduguèt significativament la populacion e, fin finala, amb la Guèrra de Succession Espanhòla de 1702 a 1709 que signifiquèt la fin de l'independéncia politica e juridica dau Renhe de Valéncia, en derogar Felip V d'Espanha lei Fòrs de Valéncia.
La decadéncia de la vila durèt fins au mitan dau sègle XIX, quand una borgesiá febla impulsèt leugierament lo desvolopament de la vila, e tanben una renaissença leugiera dei tradicions e de la lengua catalana. Un dei politics dau començament dau sègle XX, un d'aquelei que faguèron enracinar lo republicanisme dins la ciutat, foguèt Vicent Blasco i Ibáñez, qu'universalament es pus conegut coma un dei romanciers valencians mai importants, encara qu'en lenga espanhòla.
Saique degut a aquela tradicion republicana, Valéncia s'alinhèt immediatament amb lo partit republican durant la Guèrra Civila Espanhòla, que comencèt en 1936. E mai la capitala d'Espanha la transferiguèron a Valéncia durant lei darriers mes de la guèrra. Un còp mai, en avent terminada la guèrra dins lo camp perdent, leis ans seguents, Valéncia patiguèt mai grevament que d'autrei vilas de l'estat espanhòu. Pendent la dictatura de Franco, parlar o escriure lo valencian foguèt enebit, e mai arribèron a picar lei gents se parlavan dins lei luòcs publics, o arribèron a de penas criminalas.
En 1957, Túria desbordèt, fach que se coneis amb lo nom de la Gran Riuada de Valéncia, causant la mòrt de fòrça valencians. Per tau d'evitar de catastròfas nòvas, desvièron quauqueis ans puei lo riu dins una maire novèla. Lo riu vièlh (o vièlh liech de Túria) lo laissèron abandonat durant pron d'annadas. Lei primiers maires franquistas prepausèron de i far una autoestrada, una opcion que finalament l'escartèron.
Amb l'arribada de la democracia dins l'estat espanhòu, Valéncia se constituiguèt coma la capitala de la Comunitat Valenciana establida en 1982 amb una cèrta autonomia e lo sèti de la Generalitat Valenciana e de totei leis organs de govèrn de la Comunitat. Durant lei primiers 25 ans de democracia, Valéncia a cambiat significativament, en se destacant coma òbras emblematicas lo jardin de Túria (enjardinament dau vièlh liech de Túria) e la nòva Ciutat de les Arts i les Ciències, de Santiago Calatrava.
[Modificar] Populacion
La vila de Valéncia còmpta en 2003 un totau de 782 846 habitants, segon la Comuna, e es lo centre d'una aira metropolitana estenduda qu'aconseguís un milion e mieg d'abitants. Representa 18% de la populacion dau País Valencian.
Lòng dau sègle XX la ciutat a multiplicat per tres e mieg sa populacion iniciala, en essent lei periòdes de creissença demografica maxima leis ans 1930-1940 e la decada deis ans 1960. Leis ans 1990 son estats un periòde d'estabilitat demografica per efiech de la casuda dei movements migratòris, que foguèron lo factor fondamentau de creissença deis ans anteriors, e per la reduccion de la natalitat. Dempuei lei darriers ans lei fòrts corrents migratòris exteriors son a provocar de nòu una dinamica demografica positiva.
L'aumentacion progressiva de l'esperança de vida e la reduccion de la fegonditat se son rebatudas dins una piramida d'edats que s'estrenh a la basa e s'alarga dins la part superiora, amb un pes creissent dei generacions d'edat avançada. Maugrat aquò, la populacion de la vila contunha d'èsser relativament jove, amb 25% de seis efectius dins la generacion de 15 a 29 ans e 29% dins aquela de 30 a 49 ans.
[Modificar] Activitats economicas
La vila de Valéncia es, fondamentalament, una aira de servicis que son influéncia va delà lei limits dei raras municipalas. Actualament la populacion ocupada dins lo sector dei servicis es 73,2% dau totau, amb un grand pes deis activitats de demanda finala, dau comèrci de detalh e de gròs, dei servicis especializats ais entrepresas e deis activitats professionalas.
Pasmens la ciutat manten una basa industriala importanta, amb un percentatge de populacion activa de 14,2%, formada per d'entrepresas pichonas e mejanas entre lei qualas se destacan lei sectors papier e arts graficas, fusta e mòble, produchs metallics e confeccion.
L'economia de la vila a tengut durant lei darriers ans una dinamica positiva que se vei rebatuda dins lei chifras dau chaumatge registrat, de la matriculacion de veïculs o dei licéncias de construccion. Son dinamisme coma centre economic e coma luòc de referéncia per d'activitats economicas multiplas se rebat tanben dins la poissança deis institucions clau per lo desvolopament economic coma la Fiera de Valéncia, lo Pòrt Autonòm, la Borsa, lo Palais dei Congrès o lei sieuneis universitats.
Valéncia còmpta tanben d'institucions culturalas importantas qu'an una importància creissenta dins son desvolopament: l'IVAM, lo Palau de la Música o la Ciutat de les Arts i les Ciències pòrtan una valor ajustada innegabla a la ciutat e a son entorn metropolitan coma centre culturau e de léser.
D'autre latz leis activitats agràrias, e mai s'an una importància relativament menora, subrevivon dins lo territòri municipau, en ocupant un totau de 3973 ha, ocupadas en en màger part per de culturas orticòlas.
[Modificar] Fèstas, tradicions e gastronomia
Valéncia es famosa per lei Falles, lei fèstas localas dau 15 au 19 de març, en onor dau sieu patron, sant Josèp, e mai se son de fèstas de tradicion pagana. Dins lei fèstes religiosas, tanben se celèbran amb devocion lei fèstas de sant Vicenç Martir, pereu patron de la vila, en genier, e aquelei de sant Vincenç Ferrer, patron dau País Valencian. En esta darriera festivitat se representan dins fòrça luòcs de la vila lei miracles supausats de sant Vincenç, generalament representats per d'enfants.
Una autra festivitat granda dins la ciutat es lo 9 d'octòbre, data que remembra l'intrada de Jaume I d'Aragon dins la vila. Aqueu dia, se celèbra dins la vila sant Dionisi (sant Donís) o, mai popularament, la Mocadorada (Mocaorà), quand leis òmes ofrisson a sei femnas (e de còps tanben ai maires) un mocador qu'envolopa de pastissons de massapan de formas e colors diferentas representant la frucha e mai doas figuras mai grandas: la piuleta e lo tronador, evocacions d'una anciana proïbicion de lançar de fusadas lo 9 d'octòbre per tau de celebrar l'intrada de Jaume I. Per fòrça valencians, lo 9 d'octòbre es considerat coma lo jorn dei calinhaires. Pereu lo 9 d'octòbre a luòc la populara procession civica ont un grop, format per leis auteis esfèras politicas e socialas valencianas, acompanha la bandiera dau País Valencian (la Reial Senyera Coronada) dins lo centre ancian de la vila, en vesitant de luòcs coma la catedrala de Valéncia e lo palais de la Generalitat. Cada an se designa una personalitat que serà encargada de portar la bandiera durant tot lo percors. Una dei particularitats d'aquel acte es que la bandiera se ten en mantenent la tradicion dau Centenar de la Ploma segon la quala la Reial Senyera Coronada se pòt pas inclinar davant degun.
D'autrei fèstas popularas son la Setmana Santa dau Cabanyal, la nuech de Sant Joan a la plaja de la Malva-rosa, lei carnestoltes, e fòrça autreis activitats en relacion amb lei Fallas.
Dins la gastronomia, la vila a fach sieus lei plats mai coneguts de la comarca de l'Horta: la paèlha valenciana, originària de la zona de l'Albufera, lei bunyols amb de chocolat, l'all i pebre, e l'orxata, originària de l'Horta Nòrd.
[Modificar] Galariá
 Una paèlha |
 L'Umbracle |
 Una falla |
[Modificar] Liames extèrnes
- Web de la comuna de Valéncia que se n'es tirat una part de l'informacion presenta, amb permission.
