Gjuha artificiale
Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë
Gjuha artificiale është një idiomë e krijuar nga një person ose një grup shumë i vogël njerëzish, të cilët me kalimin e kohës mund të zgjerojnë fjalorin dhe zhvillojnë gramatikën. Ndryshimi i vetëm me gjuhët normale është se artificialet nuk janë zhviluar natyrshëm nga shoqëria.
Akti i krijimit i nje gjuhe t tille quhet glossopoiesi, nga greqishtja glóssa = "gjuhe" e póiesis = "krijim. Autoret e gjuheve artificiale quhen glossopoete për te theksuar aspektin krijues dhe artistik te kesaj praktike.
Disa gjuhe megjithese sot mund te cilesohen si artificiale ato kane lindur nga shoqeri te caktuara por janë perdorur për te dhena sekrete ose qellime te fshehta.
Ndonjehere ato cilesohen si "gjuhe te planifikuara" dhe shpesh here janë krijuar për te ndihmuar gjuhet nderkombetare. Disa njerez qe flasin esperanton kane thene: "Esperanto është gjuhe artificiale ashtu sic është makina nje kal artificial".
Tabela e përmbajtjeve |
[redaktoni] Klasifikimi i gjuhëve artificiale
Klasifikimi i gjuheve artificiale sipas qellimit te krijimit:
- Gjuhe ndihmese: ato qe janë projektuar për komunikim nderkombetar;
- Gjuhe artistike: ato qe kane lindur për shkaqe dialektore;
- Gjuhe Logjike: ato qe janë projektuar për eksperimentime ne fushat filozofike dhe logjike.
Gjuhet artificial mund lindin nga hici ose te jene derivat i nje gjuhe tjeter. Ne ato te tipit te pare, fjalori dhe gramatika janë te shpikura nga autori ndersa ne ato te tipit te dyte fjalori dhe strukutura gramatikore janë krijuar duke u mbeshtur ne nje ose me shume gjuhe natyrale.
[redaktoni] Gjuhe artificiale dhe gjuhe natyrale
Mbetet i pamohueshem fakti se gjuhet kane te njejtat mundesi, te njejtin fuknsion dhe kane nevoje për nje fjalor dhe nje gramatike. Cdo gjuhe duhet te jete e perkthyeshme.
Ndryshimi midis gjuheve natyrale dhe atyre artificiale qendron ne faktin se te parat janë zhvilluar dhe asmiluar ne kohe nga njerezit ndersa artificialet janë krijuar nga nje rreth me i vogel individesh dhe nuk perodoren ne mase megjithate ekzistojne raste njerezish te cilet e kane te lindur nje gjuhe te tille. Kjo pasi ata e kane mesuar ate gjate femijerise. Esperanto flitet nga 2000 persona te cilet e kane gjuhe te lindur megjithse artificiale.
Nje antar i Istitutit te gjuhes klingon, d'Armond Speers u perpoq te edukonte te birin me gjuhen klingon, por pas dy vjetesh filloi te haste veshtiresite e para pasi fjalori i gjuhes klingon ishte shume i kufizuar dhe kishta mungesa shume te medha ndera fjale si "tavoline" apo "shishe" nuk ekzistonin.
Eksperimenti i tij deshtoi ne disa drejtime megjithse djali fliste gjuhen rrjedhshem Nese krijimi i nje gjuhe prek vetem nivelin leksikor atehere nuk behet fjale për gjuhe artificiale por për zhargon (l'larO francez ose slang-u anglez).
Hipoteza Sapir-Whorf, flet për relativitetin ne gjuhe, sipas te cilit nje gjuhe mund te zgjeroje ose te kufizoje menyren tone te te menduarit.
Sipas kesaj hipoteze, nje gjuhe "me e mire", e ndertuar dhe e persosur artificialisht, i mundeson folesit saj te arrije nje nivel me te larte inteligjence, ose te kuptoje nje numer me te madh menyrash te menduari.
Se sa i vlefshem është ky pohim do te tregoje koha...
[redaktoni] Gjeneza dhe zhvillimi i gjuheve artificiale
Për te pasur nje gjuhe artificiale është e mundur te gjesh momentin e publikimit dhe krijuesin te saj i cili percakton formen e sistemit (fonologji, morfologji ose sintakse). Pas publikimit fillon procesi i natyralizimit te saj.
Ne gati 1000 projekte për krijim gjuhesh vetem 10 ja kane dale mbane, ndersa vetem esperanto ka arritur te flite ne me shume se nje brezni. Për te natyralizuar nje gjuhe nevoitet nje mbështëtje e madhe politiko-institucionale afatgjate dhe studimi i saj ne shkolle.
Nell'arco di una generazione si avranno parlanti nativi (L1). una lingua inventa del tutto naturalizzata condivide con le lingue storico-naturali tutte le proprietà fondamentali a eccezione della priorità storica del parlato. Nje nga gjuhet artficiale jo ndihmes qe e ka kryer procesin e natyralizimit është hebraishtja moderne, qe është mbështëtur shume ne hebraishten e vjeter biblik.
Nga gjermanizimi i saj rrjedh dhe gjuha yiddish, qe flitet nga hebrenjte e Evropes Qendrore.
[redaktoni] Motivimi i gjuheve artificiale
Motivimi për krijim e nje gjuhe artificiale ka shume rendesi pasi askush nuk do ta bente dicka te tilla pas arsye.
Shpesh për krijuesin gjuhe te tilla janë "për te shprehur vetveten", dhe marrin nje kuptim te shenjte për autorin e tyre. Edhe “klingon”, duke qene se u krijua për disa pjese te serialit Star Trek për lindjen dhe zhvillimin e saj i jep shume merita ketij filmi. Nje arsye tjeter është për te vendosur barazine.
Krijohet nje gjuhet artificiale për te vendosur komunikim midis dy individeve te cilet nuk kane asnje gjuhe te perbashket. Ketu theksohet edhe me shume funksioni ndihmes i knje gjuhe artificiale. Kur nje gjuhe artificiale ndihmon, krijuesi i saj perpiqet te zgjeroje sa me shume rrethin e folesve te saj.
Eshte shume e mundeshme qe me pas ky komunitet te krijoje institucione për ruajtjen dhe zhvillimin e gjuhes për te arritur deri ne procesin e burokratizimit te gjuhes artificiale. Aktualisht janë vetem tre gjuhet qe kane arritur ne kete stad: Esperanto, Ido dhe Interlingua.
