Mihal Trivoli
Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë
Mihal Artioti siç është quajtur në vendlindje, apo Mihal Trivoli siç e quajnë në studime të ndryshme - çfare duhet te jete mbiemri i sakte i tij - ka lindur në nje familje shqiptare të kulturuar rreth vitit 1475, (në nje botim gjerman "Legende vom Heiligen Maxim Grek" konsiderohet i ditelindjes 1480, edhe në botimet ruse konsiderohet i njëjti vit) ne qytetin shqiptar Arte (sot Greqi) që ishte pushtuar nga osmanët në vitin 1449. Prinderit e tij, Emanuel dhe Irena Trivoli, qe konsideroheshin njerez të ditur për kohen e qe kishin lidhje me personalitete të kulturës në Itali, u kujdesën që i biri të mesonte në shkollat humaniste evropiane. Kështu Mihalin e ri në vitin 1492 (sipas botimi te Wolfang Heller 1993) e dërguan me studime ne Itali e më pas në Paris, France dhe sipas hamendjeve të studiuesve edhe në Spanjë.
Në Itali qëndroi për shume vjet ku studioi artet si dhe ndoqi studime ne fushen e moralit, drejtesise, filosofise dhe dijeve të tjera. Mori mësime humaniste në Firence nga Angiolo Poliziano (1454-1494), Marsilio Ficino ( 1433-1499), Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494), studjoi ne Bolonja, Milano, ndersa ne Universitetin e qytetit Padova, ku ai ndiqte studimet, jepte mësime bashkëkombasi i tij, filozofi, historiani e astronomi i madh me prejardhje shqiptare Leonik Tomeu ( 1456-1531, mësues gjithashtu i Kopernikut).
Mihal Trivoli-Artioti qendroi edhe ne Venecia ku zhvillonin veprimtarine e tyre figura te njohura me origjine shqiptare si shkrimtari Marin Barleti, humanisti Marin Beçikemi dhe piktori i famshem i Rilindjes Viktor Karpaci. Ne kete qytet, ai bashkëpunoi me tipografin klasik venecian Aldo Manuzio.
Gjate kohes qe ishte ne Itali, Mihal Trivoli - Artioti bie nën ndikimin e ideve te Savonaroles. Krahas marrjes se mësimeve humaniste ngulmoi për kalitjen e karakterit te tij, duke bere nje jetë stoike. Ne vitin 1502, ne Firence u fut nen urdhërin katolik dominikan. Ndersa ne vitin 1506 futet ne urdhrin e murgjeve orthodoks te monastirit të famshëm Vatoped në malin Athos, i njohur për jeten e mundimshme e te shkëputur nga bota, prej te cilit kane dale 43 shenjtorë të orthodoksise, dhe sipas botimit të vetë këtij monastiri, "Monastiri i madh i Vatopedit" Mali Athos, 1998, ne dy volume, 744 faqe, nder figurat më kryesore historike ka qenë Mihal Trivoli.
Rreth vitit 1516 ai u kthye në Arte, por në qytetin e tij ishte e pamundur të zhvillonte veprimtari për shkak të kushteve të rënda të pushtimit. Kur Knjazi i Moskes, Vasili i III Ivanoviç kërkoi një letrar të shquar e njeri të ditur për përkthimin e shkrimeve të shenjta që kishte marre nga Bizanti, Mihali e pranoi ftesën dhe pas nje qëndrimi në Krim për te mesuar rusishten, me 4 mars 1518 arriti ne Moske ku u prit me nderime dhe iu vu në dispozicion biblioteka e pasur e këtij qyteti. Që ne fillim ai u mor me perkthimet fetare te psallmeve si dhe rishikimet e teksteve fetare te përkthyera më pare prej të tjereve nga latinishtja, por tashme duke patur për baze origjinalet në greqisht.
Në Rusi mori nje emër te ri, Maksim Greku, mbase për shkakun se ai ishte nje interpretues, njohes e përkthyes i kultures antike dhe bizantine, dhe me këtë emer do te njihet si ne studimet e shumta te tij por edhe ne studimet e botimet e autoreve të ndryshëm mbi të.
Veprimtaria e pare humaniste që bëri në Moskë qe hapja e një shkolle nën shembullin e shkollave ku kishte studiuar ne Itali. Ai deshironte te sillte ne kete vend te prapambetur frymen e ideve te Rilindjes Evropiane, duke u bere boterisht humanisti i pare ne Rusi. Ne kohen e Ivanit te Tmerrshem hapi te paren shtypshkronje te rregullt dhe me shkrimet e tij publicistike ai i dha popullaritet zbulimeve te reja gjeografike te epokes duke afruar dukshem Rusine me zhvillimet europiane, cfare nuk u pa me sy te mire nga ato forca qe perfaqesonin mentalitete te vjetra.
Ne ate kohe, ne Rusi kishte dy grupime qe ishin ne kundershtim me njeri-tjetrin, grupimi aristokrat konservator dhe ai liberal. I bashkuar me kete te fundit për shkak te karakterit humanist te ideve te tij, ai do te behej objekt sulmesh e ndjekjesh madje publike. Duke qene me i fuqishem, grupimi konservator arriti edhe ta arrestoje ne 1525 dhe e mbyllin ne keshtjellen monastir te Volokolamskut. Ne vitin 1531 do ti benin serisht nje gjyq me padinë si heretik dhe se kishte keqinterpretuar përkthimet biblike nga greqishtja në rusisht. Nga viti 1531 deri ne vitin 1551 e izolojne ne monastirin Otrou ne Tain. Por internimet nuk do t'i ndahen. Fundin e jetes do ta kalonte ne monastirin Trini Sergiev dhe mjaft kohe i ndaluar te lexonte e shkruante.
Kërkesën këmbëngulëse te Maksim Grekut qe ne pleqerine e tij te thelle ta lejonin qe te kthehej ne atdheun e tij, ne Shqiperi, Knjazi i Moskes ia refuzoi me pretekstin se duke qene njeri i ditur e i zgjuar, qe di aq shume për Rusine, ai do te perhapte te verteten ne te gjithe boten. Eshte për te vene ne dukje se ai shkroi vec te tjerash edhe për vendlindjen e vet Shqiperine dhe për kohen e bemat e Gjergj Kastriotit-Skenderbeut.
Keshtu Mihal Trivoli-Artioti (Maksim Greku), njeriu me i ditur dhe humanisti me i madh i Rusise, qe përçoi idete e mëdha te Rilindjes Evropiane në ate vend, ne perpjekje te jashtakoneshme për ta bere ate pjese e asaj kulture, u denua ta kaloje jeten ne internime te pafundme, por me nje krenari e dinjitet te palëkundur e te admirueshem sepse nuk hoqi dore deri ne fryme te fundit prej ideve te ndritura te kultures e te dijeve qe kishin përfshirë kontinentin dhe hapnin nje epoke te re për njerezimin.
Ne faqen perfaqesuse ne Internet te Ambasades Amerikane ne Moske "US - Rusian Relations-timeline", qe ne krye thuhet se, "I pari qe e ka bere te njohur publikisht zbulimin e Amerikes tek ruset ka qene Maksim Greku ne vitin 1540. ([www.moscow.usembasy.gov/links/history.php.])
Edhe pse rreth 80 vjeçar, i lodhur e i dërrmuar nga jeta e vështire, vdiq i paperkulur ne idete e veta te ndritura, i vetmuar e ne internim ne Trinita Sergiev, me 21 Janar te vitin 1556. Duhej te kalonin afro pese shekuj qe shqiptari i Artes, Mihal Trivoli - Artioti, nen emrin e rusifikuar Maksim (Greku), te shpallej ne menyre triumfuese prej Sinodit te Shejte, si Shenjtori i Orthodoksise Ruse ne vitin 1988.
Por gjithësesi, sido qe te mbiquhet, te gjithe studiuesit serioze, shqiptare dhe te huaj nepër epoka (madje edhe vete studiuesit rusë, ne nje Fjalor enciklopedik, botuar nga "Ruskoje sllovo" të vitit 1996) e kanë konsideruar dhe e konsiderojne Mihal Trivolin - shenjtorin e orthodoksise Maksim Greku - si shqiptarin nga Arta.
Mihail Artioti, ishte humanist i madh qe dha nje kontribut te jashtezakonshem ne mendimin intelektual humanist të Rusisë. E mund te konsiderohet ne menyre te padyshimte me i shquari ne Rusine e kohes, sepse ai zhvilloi nje veprimtari te gjere filozofike, pedagogjike, etike, publicistike si dhe ne fushen e përkthimeve, duke qenë autor i me shumë se 150 veprave e studimeve ne fushe te teologjise, filozofise, pedagogjise e shkencave humane.
Edhe sot e kesaj dite konsiderohet nder perkthyesit me te medhej te botes, sipas Proel (Promotora Espanjola de Linguistika ne [www.proel.org./traductores/maksim/htm])
[redaktoni] Burimi i të dhënave
Autor i shkrimit: Kolec Traboini, nga libri "E verteta perveluese e Aristidh Kolias" esè, faqe 151-155, Tirane, Albania 2005 http://www.traboini.com/al/public_40.html
