Latínälif mäs'äläse

Wikipedia'dan

Latínälif mäs'äläse ul Tatar telendä yazu öçen Yañalifne ğämälgä qaytartu waqıtında kilep çıqqan qíınlıqlarnı añlata. Yañalifne qaytartu eşe 2000. yıldan başlap 2011. yılğa tikle 10 yılğa suzılğan, wä ul räsmi räweştä qabul itelgän qanun buyınça bara.

Eçtälek tezmäse

1 Axmaqlar Yış Birgän Sorawları
2 Yañalif uñaylıqları
3 Mäs'älä taríxı
4 Monı da qara

[üzgärtü] Axmaqlar Yış Birgän Sorawları

Qayberäwlär şaqtí küp nadan sorawlarnı birälär. Menä alarnıñ berniçäse:

Urısäliftä xäreflär kübräk iç, närsägä almaştırası soñ?: Urısäliftä bulğan xäreflär Tatar tele öçen kiräkmi. Tatar [w] awazın çuqınmış «щ» yä ki «ё» xärefe belän kürsätmässeñ iç.
Tatar tele öçen Latínälif Urısäliftän çınlap ta qulayraqmı?: Hiçşiksez! Urısäliftä Tatarnıñ berniçä awazı citmi, häm kiresençä, Tatarçada bulmagan, kiräkmägän awazlar bar, näticädä süzlär bozılıp yazıla. Xättä Urısälifneñ “bişege” bulgan Bolgarstan da Latínälifkä küçü turında uylana, Urıs telen Latínälifkä küçerergä çaqırgan Urıs ğalimnäre bar. Latinga qaytunıñ tagın ber faydası: küçü waqıtında ğämäldäge ímla citeşsezleklären tözätep bula (alar citärlek).
Raslangan älifba iñ kamileme?: Dönyada kamil närsä yuq, raslanğan älifba – un yıl barğan bäxäs näticäsendä ireşelgän kileşü. “Kamilläşterüne” däwam itergä mömkin, ämmä axır çiktä “qaş tözätim dip küz çığarırğa” bula. Şura qabul itkän, prezident ímzalağan qanun 2001. 1. Sentäberennän ğämälgä kermäsä, Tatar taríxı forsatnı ıçqındıra digän süz.
Urıs xärefläre belän basılgan ädäbi míras yuqqa çıqmasmı?: Ul ber qaya da kitmäyäçäk, 10 yıl buyı ike älifba ber yulı yäşiäçäk, xalıq ul kitaplarnı uquın däwam itäçäk, 2001. yılñın 2. Sentäberendä Urısälifne berkem dä onıtırga cíınmí. Ädäbi äsärlär daimi räwşetä yañadan basılıp tora, menä şuların aqrınlap Latínälifta basa başlarga kiräk. Soñgı waqıtta basılğan küp kenä äsärlärneñ elektron şäkele bar, alarnı Latínälifkä automat räweşendä bik ciñel küçerep bula. Monıñ öçen maxsus programnar bar, yazu şäkelläre äzer. Fäqät, täwäkkällärgä kiräk.
Urısäliftä bastırılğan bik zur ädäbi mírasnı yañadan niçek bastırası?: “Urısäliftä bastırılğan bik zur ädäbi míras” ul üze ber äkiät, sovet çorında Tatarça bastırılğan kitaplar bik äz buldı, çönki 2. Dönyasuğış waqıtında Tatar yazuçılar berlege tulayım diärlek wafat buldı. İsän qalğannarnı Urıslar propaganda eşenä cibärgännär. Sovet propaganda öçen “ícat” itelgän 10,000 närsäne tulayım Yañalifkä küçermäskä dä bula, çın mírasnı küçerü belän genä çiklänep.
Urısälifkä künekkän böten xalıqlnı niçek öyrätäse?: Tatar xalqınıñ iñ kübe 25 % qına ana telendä söyläşä ala, alarnıñ öçtän berse genä ana telendä uqí/yaza belä. Bu 10 % öyrätü öçen küp närsä kiräkmi, 10 yıl eçendä öyränerlär.
Qartlarnı niçek öyrätmäkçe bulasız?: Yañalifkä küçü 10 yılğa qartlar öçen suzılğan da.
Tatarstanda yäşämägännärne yaña älifbağa niçek öyrätmäkçe bulasız?: Tatarstanda yäşämägännäre, Urıs xökümätenä räxmät äytik, ana telendä uqu/yazu tügel söyläşä dä almílar, dimäk alarnı öyrätäse yuq. Alarğa Tatar telen bötenläy öyrätergä kiräk. Törkiä, Finlandia sınma illärdä yäşägän Tatarlar ana telen dä, Yañalifne dä belälär.
Tatarstanda yäşämägännärne yaña älifbağa küçärgä telämilär iç!: Küçärgä telämim dip digännäre ana telen belmilär dä, belergä dä telämilär, alarğa çınlap ta küçüdän fayda yuq.
Tatarstannan çittä yäşägän Tatarlar belän ni bulır?: Berni bulmas, Tatarstanda Yañaliftä basılğan basmalar yärdämendä alar da aqrınlap yaña älifbağa küçärlär. Tatarstanğa barı tik näşriät eşen köçäytergä kiräk bulaçaq. Çittä yäşägän Tatarlar öçen Mäskäw bolay da kitap bastırmí.
Tatarlar Urısäliftän “mäxrüm” qalmasmı?: Tatarlar Urısça yazğanda Urıs xärefläre belän yazuın däwam itäçäkter. Yañalifkä bar Tatarstan tügel, fäqät Tatar yazması küçä!
Uramdağı yazmalarnı niçek almaştırmaqçı bulasız?: Tışqı yazmalar 10 yıl eçendä çerep betälär, çergäç, üz waqıtı kilgäç yañalarğa almaşınır.
Älifba üzgärtü artıq qimmätkä töşmäsme?: Tatarstannıñ moña aqçası yuq digän safsata ışanırlıq tügel. Küçüneñ berençe yılına kiräk bulgan aqça cömhüriät xäzinäseneñ 0,1% täşkil itä. İnde bu aqça da tabılmasa, şundí täqdim: 30. Augustta Möstäkillek könen ütkärep tormasqa, şul aqçaga - Latínälifkä qaytırğa!
Latínälifkä qaytu fänni, íctímağí, yä bulmasa säyäsi mäs'äläme?: Nigezdä ul fänni-mädäni mäsälä: Yañalif telneñ yazılışın ciñeläyätä, zamança teknologíğa, İnternet şartlarına turı kilä, läkin Mäskäw tırışlığı belän säyäsät däräcäsenä kütärelä. Bügen Latínälifkä qaytu ul Tatarnıñ yäşäp qaluına ber sınaw.
Latínälifkä qaytu turındağı qanun xaqlımı?: Bötenläy xaqlı! Dönyadagı ber genä qanunga da qarşı kilmi, häm dä bu Tatar milläteneñ üz eşe.
Bu Tatar xalqı qararımı, ällä “berniçä keşe tarafınnan uylap çığarılğan uydırma ğına mı”?: Ul çın mäğnädä Tatar xalqı qararı, 1997. yılda Bötendönya Tatar Kongressı tarafınnan qabul itelgän. Kongress ul bar dönyada Tatarların wäkillek itkän oyışma bulıp tora.
Älifba alıştıru Tatarstanda kierenkelek tudırmasmı, Urısianıñ cimerelüenä kitermäsme?: Urısia cimerelüenä kitersenie ul, ämma çınlıqta mondí örketülär – başınnan axırına qädär uydırma ğına. Sovetlar Berlegendä Görcilär, Ärmännär 70 yıl buyı üz älifbasında yazdı, ämmä bu Berlekneñ cimerelüenä kitermäde, ul bötenläy başqa säbäplärdän tarqaldı.
YOMĞAQ – Yañalifkä kem qarşı?: Tatarnıñ alğa kitüen telämägän, Urısianı fäqät çuqınuçı mämläkäte itep kürergä telägän köçlär, alarğa yabışqan quştannar, 21. ğasırnıñ “şah-ğäliläre”.

[üzgärtü] Yañalif uñaylıqları

Yañalif törle cíhazlarda da bar (sanaq, kesäfon, TV, …).
Yañalif öçen berbaytlı bilgelämälär bar.
Yañalif öçen maxsus Tatar şäkellären yasísı yuq.
Yañalif nigezendä Tatar telen öyrätü küpkä tizräk bara.
Yañalif ul Tatar telenä urıs awazlar kermäwenä üze ber çik.
Yañalif belän urıs süzlärne yazarğa uñaysız, dimäk Yañalifkä küçü urıs süzlärdän qotılırğa bulışa.
Kamil Tatar tele öçen ciñel, kamil wä mantíqlı bulğan Latínälifle yazu bik tä kileşä.
sanaqta Tatarça/Almança/İnglizçä/... mäten cíğanda töylek öçen ber gena caylaw quyarğa bula, cíu waqıtında caylaw almaştırası yuq, butalmísıñ.
Yañalif belän yazılğan Tatar iseme çitil tanıqlıqlarında üzgärelmiçä/bozılmíça berkileş yazıla, ike törle yazulı belän butalış betä, çönki Latínälifle isemnärne bar cirdä dä bar xäräkälär belän yazalar.
Yañalifkä bar Törki xalıqlar da küçärlär, ber berse belän Törki telendä aralaşırğa mömkinlek tua.
Yañalifkä küçü ana tele belän qızıqsınunı arttıra.
Yañalifkä küçü milli xis kütärä, üz xalqınnan oyalanmasqa öyrätä.
Yañalifkä küçü urıslaştıruğa tağına ber bäläkäy kirtä sala.
Yañalifkä küçü Tatar telenä kiñ qullanuğa kerergä mömkinlek birä!

[üzgärtü] Mäs'älä taríxı

2. Bötentatar Kongresında Tatar telendä yazunı Latínälifkä küçerergä qaraq çığarıla, bar wäkillär dä bu fikerne xuqlí, qarşı çığuçılar bulmağan.

1999. yılda Tatarstan präzidente Yañalifkä küçü turında qanunğa qul quya.

2003. yılda Tatarstan öçen çitil bulğan Urısia parlamentı Urısiadağı xalıq telläre öçen Urısälifne kenä qullanırğa yarí digän qanun çığara, wä Urısbaşı aña üz qul quya.

2004. yılnıñ 16. Nöyäberendä, ul Xalıqara «Tüzemlek köne», Urıs qanun mäxkämäse Tatar telen Yañalifkä qaytartuın tía torğan qanun xaqlı dip raslí. Çitil bulğan Urısiada Yañalifne qullanu xoquqsız bulıp çığa. Tatarstanda isä küçü däwam itä.

2004. yılnıñ 18. Nöyäberdä Yañalifne yaqlí torğan «Latín frontı» oyışa.