Đà Lôi
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Đà Lôi (tiếng Trung: 拖雷; khoảng 1190 – 1232) là con trai út của Thành Cát Tư Hãn với Quang Hiếu hoàng hậu Bật Tê. Ulus (đất đai di sản thừa kế) của ông vào thời điểm Thành Cát Tư Hãn chết, năm 1227, là các vùng đất tại Mông Cổ, và đây cũng là vùng đất mà ông cai quản trong thời kỳ chuẩn bị đại hội các hãn để xác lập quyền kế vị của đại hãn thứ hai là Oa Khoát Đài. Trước đó, Đà Lôi theo cha mình vào các chiến dịch chống lại nhà Kim và đế chế Khwarezm (Hoa Thích Tử Mô), tại đó ông là người ra chỉ thị trong việc bắt giữ và thảm sát tại Merv.
Khi Thành Cát Tư Hãn phải quyết định ai sẽ là người kế vị thì ông đã rất phân vân giữa việc chọn Đà Lôi hay Oa Khoát Đài. Đà Lôi có một khả năng quân sự tốt và rất thành công trong vai trò của một viên tướng trên chiến trường, nhưng Thành Cát Tư Hãn đã chọn Oa Khoát Đài do ông này lại có khả năng tốt hơn về mặt chính trị. Thành Cát Tư Hãn cũng cảm nhận rằng Đà Lôi có thể là quá thận trọng để có thể trở thành một nhà lãnh đạo có hiệu quả.
Sau khi Thành Cát Tư Hãn chết, các quý tộc Mông Cổ đã hội họp với nhau và lựa chọn Đà Lôi làm đại hãn mới, nhưng ông đã từ chối quyết định của họ và giao lại Hãn quốc cho anh trai của mình- Oa Khoát Đài- thực hiện đúng di nguyện của cha mình. Các bước đi của giới quý tộc Mông Cổ một phần chịu ảnh hưởng của truyền thống là con trai út thừa hưởng các tài sản của cha mình và một phần bởi vì Đà Lôi khi đó có đội quân lớn và mạnh nhất vào thời điểm đó.
Có lẽ điều quan trọng nhất là vai trò của gia đình ông trong sự hình thành và phát triển của đế chế Mông Cổ. Với vợ của mình là Sorghaghtani Beki, Đà Lôi đã sinh ra Mông Ca, Hốt Tất Liệt, A Lý Bất Ca và Húc Liệt Ngột. Như thế ông là tổ tiên của các đại hãn cuối cùng của đế chế Mông Cổ, người sáng lập ra nhà Nguyên tại Trung Quốc (Mông Ca, Hốt Tất Liệt- hai đại hãn của đế chế Mông Cổ và sau này Hốt Tất Liệt lập ra nhà Nguyên), cũng như của hãn quốc Y Nhi tức Ilkhanate (Húc Liệt Ngột lập ra hãn quốc này).
Sự bất hòa của nhà Đà Lôi và các con trai của Oa Khoát Đài và Truật Xích đã làm trì trệ và gây ra nội chiến ngầm trong các thời kỳ nhiếp chính sau cái chết của Oa Khoát Đài và con trai của ông này là Quý Do.
Tuy nhiên, giữa các con của Đà Lôi cũng xảy ra bất hòa, chẳng hạn giữa Hốt Tất Liệt và A Lý Bất Ca, đã làm chia rẽ lực lượng của đế chế và làm cho các hãn quốc ở miền tây chống đối lẫn nhau trong thời kỳ đầu thập niên 1260.
