Ngô Thì Nhậm

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Ngô Thì Nhậm (còn gọi là Ngô Thời Nhiệm^[1]; 1746–1803) là danh sĩ, nhà văn đời hậu Lê–Tây Sơn, người có công lớn trong việc giúp triều Tây Sơn đánh lui quân Thanh. Ngô Thì Nhậm xuất thân gia đình vọng tộc chốn Bắc Hà, là con Ngô Thì Sĩ, người làng Tả Thanh Oai, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Tây. Tự là Hy Doãn, hiệu Đạt Hiên.

[sửa] Làm quan

Ngô Thì Nhậm thông minh, học giỏi, sớm có những công trình về lịch sử. Ông thi đỗ giải nguyên năm 1768, rồi tiến sĩ tam giáp năm 1775. Sau khi đỗ đạt, ông được bổ làm quan ở bộ Hộ dưới triều Lê–Trịnh, được chúa Trịnh Sâm rất quý mến. Năm 1778 làm Đốc đồng Kinh Bắc và Thái Nguyên. Khi đó cha ông làm Đốc đồng Lạng Sơn. Cha con đồng triều, nổi tiếng văn chương trong thiên hạ.

Vụ án năm Canh Tý (1780) nổ ra, ông không can dự gì nhưng cũng phải bỏ trốn về quê vợ ở Thái Bình lánh nạn.

Năm 1788, Nguyễn Huệ ra Bắc lần hai, xuống lệnh "cầu hiền" tìm kiếm quan lại của triều cũ. Ngô Thì Nhậm mang tài năng mình đến với Tây Sơn. Cuối năm Mậu Thân (1788) do vua Lê Chiêu Thống cầu viện, 29 vạn quân Thanh kéo sang Đại Việt, với chiêu bài diệt Tây Sơn dựng lại nhà Lê. Ngô Thì Nhậm đã có kế lui binh về giữ Tam Điệp góp phần làm nên chiến thắng của nhà Tây Sơn. Vì vậy năm 1790, vua Quang Trung đã giao cho Ngô Thì Nhậm giữ chức Binh bộ thượng thư.

Không chỉ là một danh sĩ, thành viên của Ngô gia văn phái mà Ngô Thì Nhậm còn là người văn võ song toàn, giỏi về chính trị, ngoại giao, quân sự. Tài ngoại giao của ông đã góp phần quyết định, ngăn chặn ý đồ gây chiến phục thù của nhà Thanh sau trận Đống Đa 1789.

Quang Trung mất, ông không còn được tin dùng, quay về nghiên cứu Phật học.

Nguyễn Ánh tiêu diệt nhà Tây Sơn. Ngô Thì Nhậm và một số đại thần triều Tây Sơn bị đánh bằng roi cho đến chết tại Văn Miếu năm 1803.

[sửa] Câu ứng đối nổi tiếng

Tương truyền cả Ngô Thì Nhậm và Đặng Trần Thường cùng học với nhau và đỗ đạt lớn, xuất thân từ nhà Thái Học. Ngay từ nhỏ Ngô Thời Nhậm đã tỏ ra thông minh hơn Đặng Trần Thường.

Lúc Ngô Thì Nhậm được vua Quang Trung trọng dụng thì Đặng Trần Thường đến xin Nhậm tiến cử. Trông thấy vẻ khúm núm làm mất phong độ của kẻ sĩ, Nhậm thét bảo Thường:

Ở đây cần dùng người vừa có tài vừa có hạnh, giúp vua cai trị nước. Còn muốn vào luồn ra cúi thì đi nơi khác.

Đặng Trần Thường hổ thẹn ra về, rồi vào Nam theo Nguyễn Phúc Ánh.

Sau khi nhà Tây Sơn mất, các võ tướng và một số quan văn bị giải về Hà Nội để bị xử phạt đánh bằng roi ở Văn Miếu, trong số đó có Phan Huy Ích và Ngô Thời Nhậm. Chủ trì cuộc phạt đánh đòn đó là Đặng Trần Thường.

Vốn có thù riêng, Đặng Trần Thường kiêu hãnh ra vế câu đối cho Ngô Thì Nhậm:

Ai công hầu, ai khanh tướng, trong trần ai, ai dễ biết ai

Ngô Thì Nhậm khảng khái đáp:

Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế thời phải thế

Có thuyết nói rằng, nguyên câu đối lại của Ngô Thì Nhậm là:

Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế nào cũng thế

hoặc là:

Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế nào vẫn thế

Đặng Trần Thường bắt ông phải sửa lại như câu nói "thế đành theo thế" (hay thế thời theo thế). Ngô Thì Nhậm không nói lại. Thường tức giận sai người dùng roi tẩm thuốc độc đánh ông.

Sau trận đòn về nhà, Phan Huy Ích không bị đánh bằng thuốc độc nên còn sống. Còn Ngô Thì Nhậm bị thuốc độc ngấm vào tạng phủ, biết mình không qua khỏi, trước khi qua đời ông có làm bài thơ gửi tặng Đặng Trần Thường như sau:

Ai tai Đặng Trần Thường

Chân như yến xử đường

Vị Ương cung cố sự

Diệc nhĩ thị thu trường

Nghĩa là: Thương thay Đặng Trần Thường. Nay quyền thế lắm đấy, nhưng khác nào như chim yến làm tổ trong cái nhà sắp cháy, rồi sẽ khốn đến nơi. Giống như Hàn Tín giúp Hán Cao tổ, rồi bị Cao tổ giết ở cung Vị Ương. Kết cục của ngươi rồi cũng thế đó.

Tạm dịch:

Thương thay Đặng Trần Thường

Tổ yến nhà xử đường

Vị Ương cung chuyện cũ

Tránh sao kiếp tai ương?

Quả nhiên sau này bài thơ ứng nghiệm, Thường bị Gia Long xử tử.

[sửa] Nhận định

Ngô Thì Nhậm là một trí thức đa tài: chính trị, quân sự, ngoại giao... Trịnh Sâm khen ông:" Tài học không ở dưới người". Quang Trung ca ngợi ông: "Thuộc dòng văn học Bắc Hà, thông thạo việc đời". Riêng về thơ văn trước tác, ông viết đủ loại: nghiên cứu sử địa, bình luận văn hóa xã hội, thơ phú, vân vân... Thơ Ngô Thì Nhậm ẩn chứa những suy nghĩ và cách ứng xử của kẻ sĩ lấy lợi ích dân nước làm trọng. Trong lúc làm quan, ông nổi tiếng liêm khiết. Tâm hồn ông học sự trong sạch của thiên nhiên. Nghe tiếng chim hót trong trẻo trên cành cao sau mưa, ông thấy thẹn cho cõi lòng còn gợn hư danh. Lên núi cao nhìn vào xa rộng ông giác ngộ: " Lên chơi bừng giấc Nam Kha mộng". Giấc Nam Kha là ý thơ được dùng nhiều trong thơ cổ điển, nhưng Ngô Thì Nhậm không dùng theo mốt văn chương mà theo kinh nghiệm đời ông. Kẻ sĩ trong thời nhiễu nhương nhiều nông nỗi buồn phiền ghê gớm, phải có cách nghĩ cao hơn để vượt trở ngại của thực tế. Cách nghĩ của Ngô Thì Nhậm là tìm sự thanh thản trong quy luật của thiên nhiên, của lịch sử.

[sửa] Tác phẩm chính

Hải Dương chí lược
Hy Doãn thi văn tập
Xuân Thu quản kiếm

[sửa] Chú thích

▲ Ngô Thì Nhậm trùng với tên húy vua Tự Đức (Hồng Nhậm, Nguyễn Phúc Thì) nên phải đọc và viết thành Ngô Thời Nhiệm (theo Họ và tên người Việt Nam, PGS.TS Lê Trung Hoa, NXB Khoa học xã hội, 2005).

[sửa] Liên kết ngoài

Lấy từ “http://vi.wikipedia.org../../../n/g/%C3%B4/Ng%C3%B4_Th%C3%AC_Nh%E1%BA%ADm_e466.html”