Nghề làm tranh dân gian Việt Nam
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Nghề làm tranh dân gian Việt Nam là một nghề thủ công mĩ thuật truyền thống ở Việt Nam chuyên làm ra các loại tranh dân gian Việt Nam, đáp ứng nhu cầu tinh thần và thẩm mĩ xã hội. NLTDGVN có từ lâu đời, gắn bó với nghề khắc ván in chữ, in tranh. Tranh dân gian Việt Nam có thể chia 4 nhóm: 1) Tranh thờ: được các trung tâm làm tranh dân gian dành một tỉ lệ lớn. Sử dụng ở các chùa, đền, điện, phủ và nhà dân để canh gác, trừ tà, yểm quỷ (“Vũ Đình - Thiên Ất”, “Tiến Tài - Tiến Lộc”, “Táo quân - Thổ công”, “Ngũ Hổ”...). Tranh làng Sình (Huế), Đồ Thế (Nam Bộ) - theo mê tín để đốt thế mạng cho người sống; 2) Tranh chúc tụng: chủ yếu là tranh Tết (“Gà - Lợn”, “Thất Đồng”, “Tam Đa”...); 3) Tranh sinh hoạt: phong phú, vui vẻ, đôi khi có tính châm biếm nhẹ nhàng (“Tứ quý”, “Tứ dân”, “Đánh ghen”, “Hứng dừa”...); 4) Tranh minh hoạ - lịch sử: được chọn lọc để miêu tả lí thú (“Truyện Kiều”, “Trê - Cóc”, “Bà Triệu cưỡi voi”, Ngô Quyền, Trần Hưng Đạo ...).
Nghề làm tranh dân gian sử dụng nhiều loại vật liệu: 1) Giấy in tranh: giấy điệp [giấy dó quét lớp điệp (x. Điệp) vẽ tranh Đông Hồ], giấy trắng (tranh Hàng Trống), giấy đỏ (tranh Kim Hoàng). 2) Màu: màu “thuốc cái” bằng các vật liệu lấy từ thiên nhiên như lá, hoa, khoáng chất (tranh Đông Hồ); màu hoá chất (các dòng tranh khác). 3) Gỗ: khắc ván in (còn gọi “ván thuốc” bằng gỗ thị, thứ đến là gỗ thừng mực.
Kĩ thuật làm tranh dân gian có nhiều công đoạn: 1) Khắc ván in: sáng tạo ra “bản gốc” của mộc bản nghệ thuật, chỉ có rất ít người làm được. Nói chung là các bản khắc nét; riêng tranh Đông Hồ còn có các bản khắc mảng màu, tranh bao nhiêu màu, khắc bấy nhiêu bản mảng; 2) In tranh: nói chung các dòng tranh in nét trước; riêng tranh Đông Hồ in mảng màu trước, số lượt theo số màu tranh, in nét sau cùng; 3) Tô màu: nói chung các dòng tranh tô màu bằng tay để hoàn thiện tranh; riêng tranh Kim Hoàng, nếu cần sau cũng in lại nét đen cho hiện rõ.
Tranh dân gian Việt Nam đặc biệt có quan hệ với tranh dân gian Trung Quốc. Nghệ nhân Việt Nam tiếp xúc với tranh dân gian Trung Quốc qua Hoa kiều, học ở đó cả ý, cả kĩ thuật, nghệ thuật nhưng không sao chép mà có sáng tạo riêng, phù hợp với tâm lí và xã hội Việt Nam. tranh khắc gỗ dân gian có nguồn gốc lâu đời, xuất phát từ làng Đông Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, thường lưu hành ở vùng trung du và đồng bằng Bắc Bộ dịp Tết Nguyên đán hằng năm, nên cũng gọi là tranh Tết. Tranh in trên giấy điệp, loại giấy bản thủ công (70 cm x 25 cm), quét phủ một lớp hồ trộn với bột điệp trắng (x. Điệp) làm cho mặt giấy đanh lại, trắng óng ánh. Giấy có thể để nguyên tờ hoặc pha ra làm 2, 3, 4, từ đấy định ra kích thước của tranh (pha đôi, ba, tư), phổ biến nhất là khổ tranh pha đôi (25 cm x 35 cm). Ở TĐH, hình nét và màu sắc đều được in trực tiếp trên bản khắc. Như vậy, mỗi mẫu tranh đòi hỏi một bản cho nét và nhiều bản cho màu. Việc khắc bản khá công phu nhằm sử dụng lâu dài qua nhiều thế hệ. Các khâu chế bản, in ấn đều bằng phương pháp thủ công nghề gia đình. Vì vậy, tranh đến tay người dùng có thể xem là nguyên bản. TĐH mộc mạc, bình dị, dễ hoà nhập vào đời sống văn hoá nông thôn với những hình ảnh gần gũi như "Gà đàn", "Lợn độc", những đề tài mang ý nghĩa chúc tụng như "Đại cát", "Tiến tài", "Tiến lộc", "Vinh hoa", "Phú quý"... hoặc phản ánh sinh hoạt đời thường như cảnh hội hè "Rước rồng", đình đám "Đám cưới chuột", vận động "Đánh vật", vui chơi "Hứng dừa", nhà trường "Thầy đồ cóc", gia đình "Đánh ghen", v Hồ). Tranh Hàng Trống: trước Cách mạng tháng Tám 1945 được bày bán nhiều ở phố Hàng Trống, Hàng Nón, Hàng Hòm, Hàng Quạt (Hà Nội) (x. Tranh Hàng Trống). Còn có các dòng tranh khác. Tranh Kim Hoàng ở huyện Hoài Đức (Hà Tây) trung gian giữa hai dòng tranh nông dân và thị dân nêu trên (x. Tranh Kim Hoàng). Tranh làng Sình (tên chữ là Lại Ân, huyện Hương Phú, Thừa Thiên - Huế): tranh thờ sản xuất quanh năm. Nay đã chuyển về những người làm đồ mã ở Huế. Trừ bức “Tượng Bà” thờ suốt năm mới thay; còn các bức khác, người ta mua về cúng xong đốt ngay để giải hạn, thế mạng. Tranh in nét đen là xong, một số bức có điểm thêm vài vạch màu, nét hoạt. Tranh Đồ Thế Nam Bộ: có tinh chất đồ thế như tranh làng Sình; nhưng tranh nhỏ, chỉ in nét đen trên nền giấy đỏ, đường nét mộc mạc, tạo hình đơn giản, mỗi tranh có thể nhiều hình. Đề tài là các vị Thần (nữ Thần là chính), đồ dùng của Thần, 12 con giáp.
