Gålwès
Èn årtike di Wikipedia.
lingaedjes > indo-uropeyin > gayel > britonike > gålwès
Li gålwès, c' est ene sôre di gayel, on moirt lingaedje djåzé pa les Celes del Gåle, k' a stî cnoxhou ene miete pal voye di sacwants scrijhaedjes (so des tombes, des pires di rmerceymints ås diès, des bagues, des taexhons, des pezeas di cnoyes, et on calindrî). Les mots ritrovés so ces sacwants poitrês la ont stî metous e rapoirt avou les lingaedjes celes d' asteure (gayelike d' Irlande, do Payis d' Wale di Scôsse, di l' Iye di Man et burton) et did divinltins (vîs scrîts irlandès et galwès, sicrijhaedjes ogam des vîs Burtons).
Les scrijhaedjes gayels sont foû råles, paski les sincieus el Gåle, c' esteut les drudes, k' estént eto les priyesses, et ki n' vlént nén ki leu syince fouxhe sicrîte.
Les Gålwès ni scrijhént nén leu lingaedje dins èn alfabet da leur, mins eprontént l' alfabet des peupes vijhéns.
Li gålwès a dné des mots å walon.
[candjî] Sôres d' alfabets eployîs pås Gålwès
[candjî] L' alfabet etrusse
Ritrovés el Gåle cizalpene, diviè 250 divant Djezus-Cri. Après çoula, les Gålwès cizalpins vont scrire li gayel en alfabet grek, pus vont piede leu lingaedje.
[candjî] L' alfabet grek
Li scrijhaedje gayel-grek a cmincî a Marseye (colneye greke a pårti di 350 divant Dj.C.), la k' des gros martchands avént aprin l' grek et viként al môde greke. C' esteut diviè 100 divant Dj.C.. Di Marseye, li môde di scrire li gayel dins des tombales et des pires di nîmes s' a spårdou dins tote li Gåle Celtike (mins nén el Gåle Beldjike).
[candjî] L' alfabet latén
Les scrijhaedjes gayels-laténs ont stî fwait dins les cint-z ans k' ont shuvou l' abrocance rominne (di 50 divant Dj.C. a 50 après Dj.C.), aprume el Gåle Celtike. Mins ci côp cial, gn a sacwants trovas el Gåle Beldjike (el Tchampagne et l' Picårdeye d' asteure), mins nouk el Walonreye.
A pårti di 100 ap. Dj.C., gn a pupont yeu di vrais scrijhaedjes e gayel. Mins les Celes di Grande-Burtaegne, zels, vont adon edvinter èn alfabet da zels, l' ogam.
[candjî] Kesses tecnikes a vey avou sacwantès letes do gayel, riscrîtes ezès alfabets grek et latén
[candjî] Sicrijhaedjes gayels-greks
Letes do grek ki n' siervèt a rén e gayel (ces sons la n' egzistèt nén): li xhi (χ), li têta (θ) eyet li fi (φ).
Sons do gayel nén cnoxhous e grek: l' afrikêye 'ts' (come les sons walons tch eyet dj) et li spirante (axhlåte).
Rexhowe: on s' sieve do têta po scrire l' afrikêye ts.
Tant k' å xhi, i va siervi a scrire li son do gayel k' a l' valixhance di l' axhlåte.
[candjî] Sicrijhaedjes gayels-laténs
Å cmince, po l' afrikêye (son « ts »), on-z a wårdé e gayel-latén li lete greke têta. Pitchote a midjote, ele s' a srît come on D avou ene bårete å mitan. Ci lete la, les Romins el lomît li « T gayel » (tau gallicum). Les Romins, k' estént d' doûce croeyance, contént ki ci lete la aveut on povwer madjike. C' est interessant d' noter ki, enute, on eploye des rshonnantès letes dins sacwants lingaedjes: ð/Ð en izlandès (son d avou les dints; li lete esteut eployêye e vî scandinave ey en anglo-sacson eto), đ/Đ e crowåte (on d afriké e palåtijhî) eyet vietnamyin (wice ki Đ est eployî pol son d dismetant ki D c' est po on son rshonnant å walon dj).
Eto, li x e gayel-latén n' a nén li valixhance « ks » mins sieve a noter l' axhlåte, a môde di l' ancyin xhi do gayel-grek. L' axhlåte (li dvanceu do son xh do walon), n' egzistêye e gayel ki dins les trokes « xt » eyet « xs ».
[candjî] Mots do walon ki vnèt do gålwès
Sacwants mot do gålwès sont l' sourdant etimolodjike di des mots k' i gn a do walon.
[candjî] Mots do gayel passés e walon ey e francès
- caljo, caillio (coyon, ronde pire), --> francès caillou, walon « cayô »; francès couille, walon « coye ».
- brace -> walon brå, francès brai (minme sinse).
- bir (corante aiwe) -> walon bî (e plaeces, bîr, minme sinse), francès bief (bî d' molén).
[candjî] Mots do gayel passés e walon ey e tîxhon
- redo (aler e tchår) -> walon rider; tîxhon reiten (aler a tchvå).
- tazgo -> tîxhon dachs & walon taesson (minmes sinses).
[candjî] Mots do gayel passé e walon et nén e francès
- caito, caillo (bwès) --> cayet (pitit boket d' bwès des caytresses u po-z atoker l' feu).
- boio, bogio (sôdård ki s' bate bén, ki broye tot) -> bodje walon bouxh- (bouxhî, bouxhe).
- breto (djudjmint, tribunå) -> aberteke (la k' on-z afitchive les djudjmints, et mostrer les codånés.
- breta --> walon brete.
[candjî] Mots do gayel passés e latén, et did la dins sacwants lingaedjes romans, emey zels li walon
- carro (tchår a cwate rowes) -> francès chariot, walon tchår, castiyan carro.
- tazgo --> walon taesson, itålyin tasso, castiyan tejon (minmes sinses, pal voye d' on mot d' patwès latén, taxo).
[candjî] Mots do gayel passés dins les nos d' djins et d' plaeces
- uxso (metou å hôt) -> Orcîmont, Ucîmont (repetaedje "mont d' å hôt").
- Belisama (no d' on diè ) -> Bieme.
- maro (grand) -> no d' famile Maron.
- nemetum (nîme) -> viyaedjes di Nîme et d' Nîmi.
[candjî] Cawetes e betchetes do gayel passêyes e walon
- betchete gayele com- (pår, totafwait, etirmint) -> betchete walone k(i)- / c(o)-, bråmint pus addlé l' sinse gålwès ki l' sinse del betchete latene con- (fé avou).
- betchete gayele ver- (sor-) -> betchete walone for- (sor-, avou ene idêye d' aler trop lon).
[candjî] Dipus d' racsegnes sol gålwès
(e francès)
- Delamarre, Xavier. Dictionnaire de la langue gauloise (une approche linguistique du vieux-celtique continental), Editions Errance, Paris, 2003.
- Degavre, Jean. Lexique gaulois (recueil de mots attestés, transmis ou restitués et de leurs interprétations. Mémoires de la Société belge d' études celtiques, n° 9 , Brusselle, 1998.
- Anonyme. Supplément au lexique gaulois de Jean Degrave. sins leu, 2004.
- Lambert, Pierre Yves. La langue gauloise. Description linguistique, commentaire d'inscriptions choisies. Editions Errance, Paris, 1e éd. 1994; 2e éd. 2003 (?)
