Ile Yoruba

From Wikipedia

ILÈ YORÙBÁ

AKINOLA OLÁNREWAJU

Ìtàn Àkoólè Yorùbá

Gégé bí ìwádìí Àtàndá (1980), bí àwon Yorùbá se dé orílè-èdè Nàìjíríà àti àsìkò tí wón tèdó síbè kíi se ìbéèrè tí enikéni lè dáhùn ní pàtó nítorí pé àwon baba nlá won kò fi àkosílè ìse àti ìtàn won sílè gégé bí àjogúnbá.

Àwon ìtàn àtenudénu tí a gbó nípa ìsèdá yàtò sí ara won díèdíè. Ìtàn kan so fún wa pé àwon Yorùbá ti wà láti ìgbà ìwásè àti láti ìgbà ìsèdá ayé. Ìtàn òrùn pé kí ó wá sèdá ayé àti àwon ènìyàn inú rè. Ìtàn náà so fún wa pé Odùduwà sòkalè sí Ilé-Ifè láti òrun pèlú àwon emèwà rè. Wón sì se isé tí Olódùmarè rán won ní àsepé. Nípasè ìtàn yìí, a lè so pé Ilé-Ifè ní àwon Yorùbá ti sè, àti pàápàá gbogbo ènìyàn àgbáyé.

Ìtàn mìíràn tí a tún gbó so fún wa pé àwon Yorùbá wá Ilé-Ifè láti ilè Mékà lábé àkóso Odùduwà nígbà tí ìjà kan bé sílè ní ilè Arébíà léyìn tí èsìn Islam dé sáàrin àwon ènìyàn agbègbè náà. Àwon onímò kan nípa ìtàn ti ye ìtàn yìí wò fínnífínní, wón sì gbà wí pé bí ó tilè jé pé ó se é se kí àwon Yorùbá ní ìbásepò pèlú àwon ará Mékà àti agbègbè Arébíà mìíràn kí wón tó sí kúrò, ibi tí wón ti sè wá gan-an ni íjíbítì tàbí Núbíà. Àwon onímò yìí náà gbà pé Odùduwà ni ó jé olórí fún àwon ènìyàn yìí.

Kókó pàtàkì kan tí a rí dìmú ni pé Odùduwà ni olùdarí àwon ènìyàn tí ó wá láti tèdó sí Ilé-Ìfè gégé bí ìtàn méjéèjì tí a gbó se so. Tí a bá ye ìtàn méjéèjì wò, a ó rí i pé kò se é se kí Odùduwà méjèèjì jé enìkan náà nítorí pé àsìkò tàbí odún tí ó wà láàrin ìsèdá ayé àti àsìkò tí èsìn Islam dé jìnna púpò sí ara won. Nítorí ìdí èyí a lè gbà pé nínú ìtàn kejì ni Odùduwà ti kópa. Ìdí mìíràn tí a fi lè fara mó ìtàn kèjì ni pé léyìn àyèwò sí ìtàn ìsèdálè Yorùbá fínnífínní, ó hàn gbangba pé Odùduwà bá àwon èdá Olórun kan ní Ilé-Ifè nígbà tí ó dé ibè. Àwon ìtàn kan dárúko Àgbonmìrègún tí Odùduwà bá ní Ilé-Ifè. Èyí fihàn pé kìí se òfìfò ní ó ba Ilé-Ifè, bí kò se pé àwon kan wà níbè pèlú Àgbonmìrègún. Èyí sì tóka sí i pé a ti sèdá àwon ènìyàn kí òrò Odùduwà tó je yo, nítorí náà, kò lè jé Odùduwà yìí ni Olódùmarè rán wá láti sèdá ayé gégé bí a ti gbó o nínú ìtàn ìsèdá.

Lónà mìíràn èwè, a rí èrí nínú ìtàn pé Odùduwà níláti gbé ìjà ko àwon òwó ènìyàn kan tí ó bá ní Ilé-Ifè láti gba ilè, àti pàápáà láti jé olórí níbè. Ìtàn Móremí àjàsorò tí ó fi ètàn àti èmí omo rè okùnrin kan soso tí ó bí gba àwon ènìyàn rè sílè lówó ìmúnisìn àwon èyà Ùgbò lè jè èrí tí ó fìdí rè múlè pé Odùduwà àti àwon ènìyàn rè ja òpòlopò ogun kí wón tó le gba àkóso ilè náà lówó àwon òwó ènìyàn kan tí wón bá ní Ilé-Ifè gégé bí ìtàn àbáláyé ti so.

Orílè-Èdè Yorùbá

Ní orílè-èdè Nàìjíríà, àwon ènìyàn Yorùbá wà káàkiri ìpínlè bí i mésàn-án. Àwon ìpínlè náà ni Edó, Èkó, Èkìtí, Kogí, Kúwárà, Ògùn, Òndò, Òsun àti Òyó.

Lóde òní, Yorùbá wà káàkiri ilè àwon aláwò dúdú (Áfíríkà), Améríkà àti káàkiri àwon erékùsù tí ó yí òkun Àtìlántíìkì ká. Ní ilè aláwò dúdú. A le ríwon ní Nàìjíríà, Gáná, Orílè-Olómìnira Bènè, Tógò, Sàró àti béè béè lo. Ní ilè Améríkà àti àwon erékùsù káàkiri, a lè rí won ní jàmáíkà, Kúbà, Trínídáádì àti Tòbégò pèlú Bùràsíìlì àti béè béè lo.

Yàtò sí ètò ìjoba olósèlú àwarawa tí ó fi gómìnà je olórí ní ìpínlè kòòkan, a tún ní àwon oba aládé káàkiri àwon ìlú nlánlá tí ó wà ní ìpínlè kòòkan. Díè lára won ni Oba ìbíní, Oba Èkó, Èwí tí Adó-Èkìtì, Òbáró ti Òkéné, Aláké tí Abéòkúta, Dèji ti Àkúré, Olúbàdàn ti Ìbàdàn, Àtá-Ója ti Òsogbo, Sòún ti Ògbòmòsó ati Aláàfin ti Òyó.

Baálè ní tirè jé olórí ìlú kékeré tàbí abúlé. Ètò ni ó so wón di olórí ìlú kéréje nítorí pé Yorùbá gbàgbó pé ìlú kìí kéré kí wón má nìí àgbà tàbí olórí. Aláàfin ni a kókó gbó pé ó so àwon olórí báyìí di olóyè tí a mò sí baálè.

Lábé àwon olórí ìlú wònyí ni a tún ti rí àwon olóyè orísìírísìí tí wón ní isé tí wón ń se láàrín ìlú, egbé, tàbí ìjo (èsìn). Lára irú àwon oyè béè ni a ti rí oyè àjewò, oyè ogun, oyè àfidánilólá, oyè egbé, oyè èsìn àti oyè ti agboolé bíi Baálé, Ìyáálé, Akéwejè, Olórí omo-osú, Ìyá Èwe Améréyá, Mógàjí àti béè béè lo.

Èdè Yorùbá

Ní báyìí, tí a bá wo èdè Yorùbá, àwon onímò pín èdè náà sábé èyà Kwa nínú ebí èdè Niger-Congo. Wón tún fìdí rè múlè pé èyà Kwa yìí ló wópò jùlo ní síso, ní ìwò oòrùn aláwò dúdú fún egbeegbèrún odún. Àwon onímò èdè kan tilè ti fi ìdí òrò múlè pé láti orírun kan náà ni àwon èdè bí Yorùbá, Kru, Banle, Twi, Ga, Ewe, Fon, Edo, Nupe, Igbo, Idoma, Efik àti Ijaw ti bèrè sí yapa gégé èdè òtòòtò tó dúró láti bí egbèrún méta òdún séyìn.

Òkan pàtàkì lára àwon èdè orílè èdè Nàìjíríà ni èdè Yorùbá. Àwon ìpínlè tí a ti lè rí àwon tó n so èdè Yorùbá nílè Nàìjíríà norílè èdè Bìní. Tógò àti apá kan ní Gúúsù ilè Améríkà bí i Cuba, Brasil, Haiti, àti Trinidad. Ní gbogbo orílè-èdè tí a dárúko, yàtò sí orílè-èdè Nàìjíríà, òwò erú ni ó gbé àwon èyà Yorùbá dé ibè.

Àsà Yorùbá

Ìràn Yorùbá jé ìran tó ti ní àsà kí Òyìnbó tó mú àsà tiwon dé. Ètò ìsèlú àti ètò àwùjo won móyán lórí. Wón ní ìgbàtbó nínú Olórun àti òrìsà, ètò orò ajé won múnádóko.

Yorùbá ní ìlànà tí wón ń tèlé láti fi omo fóko tàbí gbé ìyàwó. Wón ní ìlànà tó so bí a se n somo lórúko àti irú orúko tí a le so omo torí pé ilé là á wò, kí a tó somo lórúko. Ìlànà àti ètò wà tí wón ń tèlé láti sin ara won tó papòdà. Oríìsírísìí ni ònà tí Yorùbá máa ń gbá láti ran won lówó, èyí sì ni à ń pè àsà ìràn-ara-eni-lówó. Àáró, ìgbé odún díde, ìsingbà tàbí oko olówó, Gbàmí-o-ràmí àti Èésú tàbí Èsúsú jé ònà ìràn-ara-eni-lówó.

Yorùbá jé ìran tó kónimóra. Gbogbo nnkan won sì ló létò. Gbogbo ìgbésí ayé won ló wà létòlétò, èyí ló mú kí àwùjo Yorùbá láyé ojóun jé àwùjo ìfòkànbalè, àlàáfíà àti ìtèsíwájú. Àwon àsà tó je mó ètò ìbágbépò láwùjo Yorùbá ní èkó-ilé, ètò-ìdílé, elégbéjegbé tàbí iròsírò. Èkó abínimó, àwòse, erémodé, ìsírò, ìkini, ìwà omolúàbí, èèwò, òwe Yorùbá, ìtàn àti àló jé èkó-ilé. Nínú ètò mòlébí lati rí Baálé, ìyáálé Ilé, Okùnrin Ilé, Obìnrin Ilé, Obàkan, Iyèkan, Erúbílé àti Àràbátan.

Orísìírísìí oúnje tó ń fún ni lókun, èyí tó ń seni lóore àti oúnje amúnidàgbà ni ìràn Odùduwà ní ní ìkáwó. Díè lára won ni iyán, okà, èko móínmóín àti gúgúrú.

ÌWÉ ÌTÓKASÍ

Adeoye, C.L. (1979): Àsà àti Ìse Yorùbá, Oxford University Press. Èka Èkó Èdè Yorùbá, Ilé-Èkó Gíga ti Àwon Olùkóni Àgbà tí ó jé ti Ìjoba Àpapò ní Osíèlè, Abéòkúta (2005): Ogbón Ìkóni, Ìwádìí àti Àsà Yorùbá.

Olatunji, O.O. (2005): History, Culture and Language, Published fro J.F. Odunjo Memorial Lecture, Series 5.

Opadotun Tunji ( ): Èkó Èdè Yorùbá Fún Ilé-Èkó Olùkóni Àgbà, Àkójopò Èkó Èdè Yorùbá.