Ғәйнә
Википедия – ирекле энциклопедия
Ғәйнә төнъяҡ башҡортарына кергән ҡәбилә. Иң боронғо һәм күп һанлы ҡәбиләләр иҫәбендә булған. Ырыуҙың составы: тул-ғәйнә, тур-ғәйнә, бисер-ғәйнә, мул-ғәйнә. Әлеге ваҡытта ғәйнәләр Башҡортостандың Асҡын һәм Тәтешле, Пермь крайының Барҙым, Ҡуйыҙа һәм Пермь райондарында йәшәй. Барҙым районының Тулва йылғаһы буйында, мәҫәлән, халыҡтың иҫәбен 1979 йылда алғанда 49 мең башҡорт йәшәүе асыҡланды. Төньяҡ башҡорттарының тарихын яҡшы белгән титуляр советник Н. Попов ғәйнәләрҙең Болғар өлкәһендә йәшәгән тархандарҙан сығыуын раҫлай. Әйткәндәй, ырыуҙың тархандарҙан килеп сығыуы хаҡындағы атама бер башҡорт халҡы өсөн генә хас түгел, ул башҡа халыҡтарға ла ҡағыла. Ғәйнәләрҙең сығышы хаҡында профессор Р. Кузеевтың ҡарашы иғтибарға лайыҡ. Уның фекеренсә, тархан этнонимы Дунай болғарҙары — венгрҙар — Волга буйҙары — башҡорттар бәйләнешен аңлата. Был берләшмәләр араһында бәйләнеш күптән йәшәгән. Волга буйынан был этноним көнсығышҡа һәм төньяҡ-көнсығышҡа таралған. Күсеп килгән болғарҙар араһында хәҙерге Башҡортостан ерендә тархан ғәйнәләр ҙә булған. Юрматы, йәнәй һәм башҡа ырыуҙар менән бергә тархан ғәйнәләр боронғо башҡорт этносының үҙәген тәшкил иткән. Ғәйнәләр үҙҙәренен боронғо иле — Болғар өлкәһен ташлап киткән. Сығанаҡтар буйынса, Кама буйында башҡорттар ХIII- XIV быуаттарҙа барлыҡҡа килә. Ләкин XII быуатта уҡ ғәйнәләрҙең Көньяҡ Уралға күсеүе күрһәтелгән. Башҡортостанға ғәйнәләр Танып йылғаһы буйлап төшкән. Артабан ҡатайҙар һәм ҡыпсаҡтарҙың төньяҡ-көнсығышҡа күпләп күсеүе арҡаһында ғәйнәләр төньяҡҡараҡ киткән. Ошо мәлдә ғәйнә ҡәбиләһенең ҡыпсаҡтар менән ныҡ аралашыуы булған.
Ҡуян һәм Ҡолтай ауылында йәшәгән ғәйнәләрҙең игенселек менән шөгөлләнеүе хаҡында яҙма документ бар. Бынан 350 йыл элек яҙылған документ башҡорттарҙың шөғөлө хаҡында тулыһынса күҙалларға мөмкинлек бирмәһә лә, ҡайһы бер мәғлүмәттәр яғынан бик ҡиммәт. Ғәйнәләр ултыраҡ тормошҡа һәм игенселеккә башҡаларҙан иртәрәк күскән. Көнгөр бургомистры Юхнев яҙған мәғлүмәттәр ошо хаҡта һөйләй: «Аса юлы башҡорттары йорттарҙа йәшәй. Уларҙың сәсеүлеге һәм игене күп, йәйге мәлдә дала буйлап күсеп йөрөмәйҙәр, рустар кеүек өйҙәрҙә йәшәйҙәр. Башҡа халыҡтарҙыҡы кеүек, уларҙың да малы ишле, бесәнде күп сабалар».
Башҡорттар игенселектән башҡа малсылыҡ, ағас әҙерләү, һунарсылыҡ һәм умартасылыҡ менән дә шөғөлләнгән. Н. Попов ғәйнәләрҙең көнкүреше хаҡында ентекләп яҙып ҡалдырған. Башҡорттар, ти ул, малдарын ҡыш мәлендә үҙ йортонда тота, шулай ҙа игенселек — уларҙың йәшәүенең төп сығанағы. Улар ер эшкәртеү өсөн һуҡа, тырма, ураҡ һәм салғы ҡулланған. Йәйге осорҙа ғәйнәләр төп йәшәгән урынынан алыҫ түгел йәйләүҙәргә күсә торған булған. Бында инде торлаҡты ваҡытлыса ғына иҙәнһеҙ, тәҙрәһеҙ, түбә таҡтаһыҙ төҙөгәндәр.
Архив сығанаҡтары ер участкаларының күләме хаҡында ла фекер йөрөтөргә мөмкинлек бирә. Байтаҡ ҡына ауылдарҙа (Ишмен, Барҙым, Краснояр, Шлыҡ, Иҫке Әшәп, Танып) ни бары берәр дисәтинә иген сәсһәләр, башҡа ауылдарҙа ике-өс дисәтинә, ә бына Ишем ауылында 12,7 дисәтинә сәскәндәр.
Игенселектең алға китеүе арҡаһында уны эшкәртеү ҙә ярайһы уҡ яҡшы үҫеш алған. Бында тирмәндәр бик күп булған, һәр ауылдың үҙенең, ҡайһы берҙәренең икешәр-өсәр тирмәне булған. 189 йорттан торған Елпачиха ауылында Әмзе йылғаһында өс тирмән булған. Тирмән өсөн йылға һәм быуалар бик оҫта файҙаланылған.
Ғәйнәләрҙең малсылығы хаҡында ла документтар байтаҡ мәғлүмәттәр килтерә. Аса өйәҙе хужалыҡтары буйынса фекер йөрөткәндә ҡайһы бер ауылдарҙа һәр ихатаға бер-ике һыйыр малы, ҡайһыларында 3—4, бер нисәһендә бишәр баш тура килеүе хаҡында әйтелә, һәр ихатала 1—2 ат, бынан тыш, һәр ғаиләнең һарыҡ-кәзәһе булған. Документтар буйынса фекер йөрөткәндә, һыйыр малдары төп урынды биләгән, артабан — йылҡы һәм һарыҡ-кәзә. Малсылыҡта ошондай структура — бөтә урында ла бер сама тиерлек.
Ғәйнәләрҙең хужалығында ағас эше байтаҡ урынды биләгән. Улар төҙөлөш өсөн ағас киҫкән, һал ағыҙған, йүкә әҙерләгән, ыҫмала һәм дегет ҡайнатҡан. Пермь өйәҙендә документтар буйынса, бер йылда нисә күнәк дегет ҡайнатылыуы, купме тал ҡайырыһы, күпме һала-баш һалыныуы хаҡында мәғлүмәттәр бирелгән. Улар металлургия заводтарында үҙләштерелгән. Ғәйнәләр умартасылыҡ менән дә ихлас шөғөлләнгән. Бигерәк тә тәүге осорҙа солоҡсолоҡ киң таралған булған. Ләкин артабан экономик яктан файҙалыраҡ ысулға күскәндәр — рамлы умарталарҙа күс тоторга өйрәнгәндәр. Бында йәшәгән халыҡтың көнкүреше һәм мәҙәниәте лә үҙгәртеп ҡоролған. Игенселек уларҙың эшмәкәрлегенә төп йүнәлеш биргән. Малсылыҡтан игенселеккә күсеү уларҙың көнкүрешен үҙгәрткән. Хәҙер башҡорт ауылдары рус ауылдарынан бер ни менән дә айырылмай башлаған. Йорттар, элекке кеүек, ойҡашып түгел, ә туп-тура урамдар булып урынлаштырыла, рус мейесе менән йылытыла башлай.
[үҙгәртергә] Cығанаҡ
- Янғужин Р.З. Башҡорт ҡәбиләләре тарихынан. Өфө: “Китап”, 1995. 15-19-сы биттәр.
