Беларускі лацінскі алфавіт
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Беларускі лацінскі алфавіт (таксама вядомы як «Беларуская лацінка» ці «Biełaruskaja Łacinka» (у ўласным запісе), ад слова «лацінка», нефармальнай назвы лацінскага алфавіту наогул). Агульная назва некалькіх гістарычна існаваўшых сістэм запісу беларускага (кірылаўскага) тэксту ў лацінскай сістэме пісьма (гл. таксама: Раманізацыя беларускай мовы). Ужываецца, час ад часу, у сённяшняй форме некаторымі аўтарамі, зацікаўленымі групамі і прапагандыстамі ў тыднёвіку «Наша Ніва», часопісе «Архэ», часткаю прэсы беларускай дыяспары, у Сеціве.
Гэты алфавіт — не сістэма раманізацыі беларускай мовы.
| Aa | Bb | Cc | Ćć | Čč | Dd | DZdz | DŹdź | DŽdž | Ee |
| Ff | Gg | Hh | CHch | Ii | Jj | Kk | Ll | Łł | Mm |
| Nn | Ńń | Oo | Pp | Rr | Ss | Śś | Šš | Tt | Uu |
| Ŭŭ | Vv | Yy | Zz | Źź | Žž |
[рэдагаваць] Гісторыя
У Сярэднявеччы (16 ст.), з’явіліся першыя вядомыя запісы беларускага тэксту лацінскім пісьмом, з патрэбы ўлучаць старабеларускія цытаты ў польскія і лацінскія тэксты. Гэта былі некадыфікаваныя запісы, і, відавочна, яны рабіліся з выкарыстаннем правілаў польскай арфаграфіі над старабеларускімі гукамі.
У 17 ст. паступова пашырылася выкарыстанне лацінскага пісьма. Лацінскае пісьмо выкарыстоўвалася ў свецкіх і рэлігійных творах, справаводстве, напр., "Хроніка Быхаўца" была цалкам пісаная лацінкай.
У 18 ст. лацінскім пісьмом, паралельна з кірылічным, карысталіся ў некаторых літаратурных творах, напісаных тагачаснай беларускай мовай.
| Кірыліца | Лацінка, якая выкарыстоўвалася | |||
| каля 1840-х – 1920-х гг.1 | каля 1928–1929 гг.2 | каля 1937 – 1941 гг.3 | Сучасн.4 | |
| Аа | Aa | Aa | ||
| Бб | Bb | Bb | ||
| Вв | Ww | Ww | Vv | Vv |
| Гг | Hh | Hh | ||
| Дд | Dd | Dd | ||
| Ее | JEje/IEie* | JEje/IEie* | ||
| Ёё | JOjo/IOio* | JOjo/IOio* | ||
| Жж | Żż | Žž | Žž | Žž |
| Зз | Zz/Źź | Zz/Źź**** | ||
| Іі | Ii | Ii | ||
| Йй | Jj | Jj | ||
| Кк | Kk | Kk | ||
| Лл | Ll/Łł** | Ll/Łł**, **** | ||
| Мм | Mm | Mm | ||
| Нн | Nn/Ńń | Nn/Ńń**** | ||
| Оо | Oo | Oo | ||
| Пп | Pp | Pp | ||
| Рр | Rr | Rr | ||
| Сс | Ss/Śś | Ss/Śś**** | ||
| Тт | Tt | Tt | ||
| Уу | Uu | Uu | ||
| Ўў | Uu*** | Ŭŭ | Ŭŭ | Ŭŭ |
| Фф | Ff | Ff | ||
| Хх | CHch | CHch | ||
| Цц | Cc/Ćć | Cc/Ćć**** | ||
| Чч | CZcz | Čč | Čč | Čč |
| Шш | SZsz | Šš | Šš | Šš |
| Ыы | Yy | Yy | ||
| Ьь | —**** | —**** | ||
| Ээ | Ee | Ee | ||
| Юю | JUju/IUiu* | JUju/IUiu* | ||
| Яя | JAja/IAia* | JAja/IAia* | ||
| Выбухны лацінскі гук "g", які рэдка выступае ў беларускай мове, але прапаноўваўся пэўнымі аўтарамі (асабліва, Янам Станкевічам), ці не адрозніваўся ў лацінскім запісе наогул, ці запісваўся, па-рознаму, як «Gg» або як дыграф «HGhg». Апостраф не выкарыстоўваецца. | ||||
| 1 Як, напрыклад, у творах Дуніна-Марцінкевіча, К. Каліноўскага, Ф. Багушэвіча, Цёткі, у газеце «Наша Ніва», іншых газетах перыяду 1917 – 1920 | ||||
| 2 Як, напрыклад, у тагачасных творах А. Станкевіча, у 5-м (неафіцыйным) выданні беларускай граматыкі Браніслава Тарашкевіча (1929). | ||||
| 3 Як, напрыклад, у пазнейшых працах Яна Станкевіча. | ||||
| 4 Як, напрыклад, у газеце Наша Ніва (1991) і часопісе «Архэ». | ||||
| * Варыянт на «Jj» выкарыстоўваецца ў пачатках словаў ці пасля галосных, іначай варыянт на "Ii". | ||||
| ** Варыянт «Ll» выкарыстоўваецца перад галоснымі «е», «ё», «ю» «я» ці перад мяккім знакам, іначай варыянт «Łł». Увага на розніцу з польскім вымаўленнем «Łł»! | ||||
| *** Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч карыстаўся курсіўным запісам літары «Uu» дзеля азначэння гуку, для якога тады не існавала асобнай літары («у нескладовае»). | ||||
| **** «Мяккі знак» азначаецца не асобнай графемаю, а, у залежнасці ад месца ў слове, запісам варыянту «Ll» ці знаку acute перад месцам мяккага знаку. | ||||
У 19 ст. некаторыя польскія пісьменнікі і беларускія пісьменнікі з польскага культурнага асяроддзя карысталіся лацінскім пісьмом, выключна ці часткова, у сваіх працах, напісаных па-беларуску. Асабліва, Ян Чачот, Паўлюк Багрым, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Францішак Багушэвіч, Адам Гурыновіч. Рэвалюцыйны дэмакрат Кастусь Каліноўскі друкаваў лацінскім пісьмом беларускамоўную газету «Мужыцкая праўда» (у арыгінале: «Mużyckaja prauda»; 6 нумароў у 1862 – 1863 гадах).
Такое ўвядзенне лацінскага пісьма дзеля запісу мовы з даўняю кірылаўскай традыцыяй часам тлумачаць тым, што пісьменнікі 19 ст. паходзілі з паланізаванага культурнага асяроддзя, не ведалі гісторыі беларускай мовы ці самой мовы, або тым, што ў тых асяродках кнігадруку, дзе публікаваліся тыя пісьменнікі, было немагчыма набыць ці выкарыстаць кірылаўскі друкарскі шрыфт. Гэты запіс выказваў моцны ўплыў польскай арфаграфічнай традыцыі (асабліва шыпячыя літары з знакам мяккасці).[1]
Цягам 19 ст. звычай лацінскага запісу беларускага тэксту паступова знікаў з ужытку, хоць яшчэ ў пачатку 20 ст. вядомыя некалькі прыкладаў выключнага ці частковага запісу беларускага тэксту лацінкай:
- Газета «Наша доля» (1906).
- Газета «Наша ніва» (нумары з перыяду 10.11.1906 – 31.10.1912) — выходзіла і кірыліцай, і лацінкай (падзагалоўкі нумароў у арыгінале: «Выходзиць раз у тыдзень рускімі і польскімі літэрамі» і «Wychodzić szto tydzień ruskimi i polskimi literami» [sic]).
- Цётка, «Скрыпка беларуская» і «Хрэст на свабоду» — зборнікі вершаў.
- Цётка, «Першае чытанне для дзетак-беларусаў» — спроба стварэння пачатковай дзіцячай чытанкі па-беларуску.
- Янка Купала, «Гусляр» (1910) — зборнік вершаў.
- Баляслаў Пачопка, «Беларуская граматыка» (1915, надрукаваная ў 1918) — беларуская граматыка на аснове лацінскага алфавіту. Лічылася беларускімі мовазнаўцамі, напрыклад, Сцяпанам Некрашэвічам, падрыхтаванай ненавукова і з парушэннямі законаў беларускай мовы.
У 1920-я гады ў БССР, напрыклад, на Беларускай Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе правапісу і азбукі (1926), выказваліся прапановы разгледзець пераход на лацінскі алфавіт (напрыклад, Зміцер Жылуновіч, дзеля «большай прагрэсіўнасці беларускай граматыкі»). Але супраць гэтых прапановаў запярэчылі такія беларускія мовазнаўцы, як, напрыклад, Вацлаў Ластоўскі.
У 1920-я – 1939 гады, пасля падзелу Беларусі (1921), лацінскі алфавіт, у змененай форме, быў нанова ўведзены ў беларускамоўны друк Заходняй Беларусі, пераважна з палітычных прычын. Браніслаў Тарашкевіч упершыню ўвёў меркаваны вы́клад беларускага лацінскага алфавіту і некалькі звязаных граматычных правілаў у 5-е (неафіцыйнае) выданне сваёй граматыкі (Вільня, 1929).
| Aa | Bb | Cc | Ćć | Čč | Dd | Ee | Ff | Gg | Hh |
| Ii | Jj | Kk | Ll | Łł | Mm | Nn | Ńń | Oo | Pp |
| Rr | Ss | Śś | Šš | Tt | Uu | Ŭŭ | Ww | Yy | Zz |
| Žž | Źź |
Актыўным прапагандыстам карыстання беларускім лацінскім алфавітам быў вядомы беларускі мовазнавец Ян Станкевіч. Менавіта ягоныя прапановы (каля 1937 – 1941 году) надалі беларускаму лацінскаму алфавіту яго сучасны (1990-я – 2000-я) выгляд.
Таксама беларуская мова ў лацінскім запісе выкарыстоўвалася на акупаваных нямецкімі войскамі землях Беларусі (1941 – 1944), і ў Празе, беларускаю дыяспарай (1920-я – каля 1945).
Пасля Другой сусветнай вайны беларуская мова ў лацінскім запісе выкарыстоўвалася беларускаю дыяспарай у не-савецкай Еўропе і ў Амерыцы (асабліва, у Заходняй Германіі і ў ЗША). У 1962, Ян Станкевіч прапанаваў цалкам іншы вы́клад беларускага лацінскага алфавіту.
| Oo | Aa | Ee | Bb | Cc | Ćć | Čč | Dd | Ff | Gg |
| Hh | Chch | Ii | Jj | Kk | Ll | Łł | Mm | Nn | Ńń |
| Pp | Rr | Śś | Šš | Tt | Vv | Uu | Ŭŭ | Dzdz | Dźdź |
| Dždž | Zz | Źź | Žž |
[рэдагаваць] Зноскі
- ↑ Ластоўскі. Выступ на Беларускай акадэмічнай канферэнцыі (1926)
[рэдагаваць] Спасылкі
- Ad. Stankiewič. Biełaruskaja mowa ŭ škołach Biełarusi – Wilnia : Wydawiectwa „Biełaruskaje krynicy“. Bieł. Druk. Im. Fr. Skaryny ŭ Wilni Ludwisarskaja 1, 1928 ; Менск : Беларускае коопэрацыйна-выдавецкае таварыства ″Адраджэньне″, 1993 [факсімільн.]
- Б. Тарашкевіч. Беларуская граматыка для школ. – Вільня : Беларуская друкарня ім. Фр. Скарыны, 1929 ; Мн. : «Народная асвета», 1991 [факсімільн.]. – Выданьне пятае пераробленае і пашыранае.
- Да рэформы беларускай азбукі. // Працы акадэмічнае канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі. – Мн. : [б. м.], 1927.
- Дунін-Марцінкевіч В. Творы / [Уклад., прадм. і камент. Я. Янушкевіча]. – Мн. : Маст. літ., 1984.
- К. Калиновский: Из печатного и рукописного наследия/Ин-т истории партии при ЦК КП Белоруссии – фил. Ин-та марксизма-ленинизма при ЦК КПСС. – Мн.: Беларусь, 1988. ISBN 5-338-00024-5
- Сцяпан Некрашэвіч. Садаклад па рэформе беларускага правапісу на акадэмічнай канферэнцыі 1926 г. // Выбраныя навуковыя працы акадэміка С. Н. Некрашэвіча: Да 120-годдзя з дня нараджэння / НАН Беларусі; Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа; Навук. рэд. А. І. Падлужны. – Мн.: 2004. ISBN-985-08-0580-3
- Як правільна гаварыць і пісаць пабеларуску. Беларускія корэспондэнцыйныя курсы ў Празе. – Прага : Dr. Jan Ermačenko, Běloruské vydavatelství, 1941 ; Менск : Беларускае коопэрацыйна-выдавецкае таварыства ″Адраджэньне″, 1992 [факсімільн.]. – © Міжнародная асацыяцыя беларусістаў, 1992. – © Беларускае таварыства архівістаў, 1992.
- Ян Станкевіч. Б. Тарашкевіч: Беларуская граматыка для школ. Выданьне пятае пераробленае і пашыранае. Вільня. 1929 г., бал. 132 + IV [1930–1931] // Ян Станкевіч. Збор твораў у двух тамах. Т. 1. – Мн.: Энцыклапедыкс, 2002. ISBN 985-6599-46-6
- Ян Станкевіч. Беларуская Акадэмічная Конфэрэнцыя 14.—21.XI.1926 і яе працы дзеля рэформы беларускае абэцэды й правапісу (агульны агляд) [1927] // Ян Станкевіч. Збор твораў у двух тамах. Т. 1. – Мн.: Энцыклапедыкс, 2002. ISBN 985-6599-46-6
- Ян Станкевіч. Як правільна гаварыць і пісаць пабеларуску (Пастановы Зборкаў Чысьціні Беларускае Мовы) [Вільня, 1937] // Ян Станкевіч. Збор твораў у двух тамах. Т. 1. – Мн.: Энцыклапедыкс, 2002. ISBN 985-6599-46-6
- Ян Станкевіч. Які мае быць парадак літараў беларускае абэцады [1962] // Ян Станкевіч. Збор твораў у двух тамах. Т. 2. – Мн.: Энцыклапедыкс, 2002. ISBN 985-6599-46-6
