شهرستان ابهر

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

شهرستان ابهر،‌ شهرستانی است در استان زنجان.

[ویرایش] جغرافیای تاریخی شهر ابهر

در دوره ساسانیان هنگامی که خسرو اول انوشیروان ایران را به چهار قسمت تقسیم کرد ابهر در منطقه دوم یعنی استان جبال قرار داشت دراین دوره منطقه ابهر رود تحت تسلط خاندان مهران یکی از هفت خاندان مهم حکومت گر ایران قرار داشت این خاندان علاوه بر ابهر به مناطق وسیعی که از ناحیه خوار تا آوج و دشتبی امتداد داشت مالکیت داشتند ومعروفترین افرادی که از این خاندان شناخته شده‌اند شروین دشتبی، بهرام چوبینه، پیران گشسب، گریگوریوس و سیاوش رازی هستند.

تاپیش از خلافت هارون الرشید، ابهر منطقه نسبتاً وسیعی را شامل بود. وی قسمتی از قاقازان و نیز ناحیه ابهر رود را از ابهر جدا کرد و به قزوین ملحق ساخت. در اوایل سده ۸ قمری ولایت ابهر ۲۵ پاره دیه داشت و حقوق دیوانی آن به یک تومان و چهار هزار دینار می‌‌رسید.

از ابهر به عنوان بلوک معتبر از ولایت خمسه با باغات فراوان و آبهای جاری نام برده شده است. شاردن می‌‌نویسد ابهر در دوره شاه عباس دوم صفوی دارای ۲۵۰۰ خانه و باغچه بوده است. چنانچه سواره نیم ساعت وقت لازم داشته تا از آن عبور کند. ابهر در این زمان دارای اماکن عمومی و سه مسجد بزرگ بوده و در وسط شهر بقایای گلین قلعه مخروبه‌ای مشاهده می‌‌شود.

در سال ۱۱۰۰ هجری تاورنیه از ارامنه شهر ابهر خبر داده و ژوبر در زمان فتحعلیشاه قاجار باغهای ابهر و خانه‌های تمیز و راحت آنرا ستوده است. در سال ۱۲۴۷ هجری ابهر ۷۰۰ خانه و باغهای دانشین داشته و قبر شیخ قطب الدین از مشایخ سلسله شیخ صفی الدین اردبیلی در ابهر واقع شده بر طبق نوشته دوسرسی در سالهای ۱۲۵۰ هجری دوره محمد شاه قاجار ابهر دارای ۲۰۰ خانه و ۹۰۰ نفر جمعیت بوده و دو گنبد نیمه ویران از دو مسجد در آن دیده می‌‌شده است. در دوره ناصر الدینشاه قاجار ابهر تیول توپخانه بوده است چنانچه خرمدره در تیول فراشخانه بوده در همین دوره قلعه خرابه‌ای بنام دارا در ربع فرسخی شهر دیده می‌‌شده است و خانه‌های آن کمتر از ۱۱۰۰ نبوده. در سده ۱۰ قمری از مرقد پیر حسن بن اخی اوران نیز در ابهر یاد شده و سیدی علی کاتبی دریاسالار عثمانی در ۹۶۴ هـ. ق. آنرا زیارت کرده است.

[ویرایش] راهها ودروازه‌های ابهر

ابهر دارای حصار عظیم در زمان ساسانیان بوده و دو دروازه شرقی و غربی داشته که دروازه شرقی آن جنب قلعه تپه بنام دَرْبُ اَلْمَذوقْ نامیده می‌‌شده و دروازه غربی آن بنام فلاج آباد یا خلج آباد مشهور بوده سید محمد نوربخش در مشجره سلسله الاولیاء خود در صفحات ۳۴ و ۳۸ از این دودروازه ابهر نام برده است.

کاروانیان عازم شهرهای قزوین، همدان و ری از دروازه شرقی ابهر عبور می‌‌کردند در ابهر محلاتی بنامهای دروازه ایشیگی و دَرْمَذَقانْ معروف است.

از راههای قدیم که از جنوب ابهر عبور می‌‌کرده، جاده ابریشی بود که از کشور چین آغاز و پس از طی سمرقند و بخارا – مرو – گرگان – ری قزوین – وارد ابهر می‌‌شده و به سمت زنجان – تبریز – ایروان ادامه داشته. راهی نیز از تبریز آغاز و به ابهر می‌‌رسید و ابهر را از طریق ساوه و قم به اصفهان و بغداد مربوط می‌‌ساخت و در این منطقه به جاده اصفهان معروف بود. راه ابهر به ری نیز وجود داشت.

[ویرایش] محلات ابهر

ابهر از قدیم الایام به دو قسمت بزرگ به نام محله بالا و محله پایین تقسیم شده که در حال حاضر نیز این تقسیم بندی به قوت خود باقی است. البته محله پایین ابهر به مرکزیت مسجد جامع و قلعه تپه قدیمترین محله ابهر و محله بالا نسبت به آن جدید است. ساکنین دو محله بزرگ ابهر آداب و رسوم مشترکی دارند از نظر گویش و لهجه اختلاف بسیار اندگی درمیان ایشان مشاهده می‌‌شود. مسجد کبیر ابهر که امروزه بنام مسجد نورالنبی نامیده می‌‌شود در اوایل صفویه دارای گنبد و گلدسته بوده و یکی از سه مسجد بزرگ شهر محسوب می‌‌گردیده مسجد جامع ابهر که از سابقه بیشتری برخوردار است در محله پایین قرار گرفته بطوری که در تواریخ ذکر شده قدیمی‌ترین محل سکونت در ابهر محله پایین قرار گرفته بطوری که در تواریخ ذکر شده قدیمی‌ترین محل سکونت درابهر محله پایین و اطراف قلعه تپه بوده و شهر یکپارچه ابهر را تشکیل می‌‌داده و دارای بارو و حصار و دو دروازه بوده است. امروزه این محلات در ابهر مشهوراند:

• محله مَلِک قصاب: که زمانی این محله دارای درب اختصاصی بوده و مانند قلعه‌ای حفاظت می‌‌شده از قدیمی‌ترین محلات ابهر محسوب می‌شد ساکنان مَلِک قصاب غالباً مردان متدین و ریش سفیدان زراعت پیشه بودند.

• محله اکبر آبد: نوبنیاد است و بنیانگذارش حاج علی اکبر فخیمی است که برای اولین بار دراین محل که آنجا را قبلاً توپخانه مبارکه می‌‌نامیدند ساختمان احداث کرد و به نام اکبر آباد نامید.

• محله دِهَکْ : محله ایست به قدمت تاریخ ابهر زیرا که این محله از اصطلاحات رایج قبل از زمان ساسانی زرتشتی است.
• محله درویشان،
• محله حاجی محمد خان که از ملاکین ابهر بوده،
• محله خلج آباد که عموماً به محله بالا اطلاق می‌‌شده و مسجد نورالنبی دراین محله قرار دارد،
• محله شیخ آبد نشیمنگاه شیوخ معتبر ابهر،
• محله درب المذوق که در گویش رایج محلی دَرْ مَذَقانْ نامیده می‌‌شود،
• محله آقا صدرا که درابهر مسجدی هم بنام او هست آقا صدرا مردی فاضل و معممّ واز ائمه جماعت بوده،
• محله سید ساجدین که از افاضل سادات محترم ابهر بوده،
• محله جانقورداش که محله مسکونی همان جهانگیر تاش بانی کاروانسرای جنب مسجد جامع ابهر بوده است.
• محله قلعه تپه قدیمی‌ترین محل استقرار انسانی در ابهر بود،
• محله نعلبندان،
• محله زرکوبان، که امروزه تاکستانهائی به این نام در ابهر معروف است،
• محله شناط یا چنیات یکی از قدیمی‌ترین محلات ابهر بوده.

	استان زنجان
مرکز	زنجان
شهرستان‌ها	ابهر | ایجرود | خدابنده | خرمدره | زنجان | طارم | ماه‌نشان
شهرها	آب‌بر | ابهر | چورزق | حلب | خرمدره | دندی | زرین‌آباد | زرین‌رود | زنجان | سجاس | سلطانیه | صائین‌قلعه | قیدار | گرماب | ماه‌نشان | هیدج
اماکن دیدنی	آبشار شارشار | بازار زنجان | بنای رختشویخانه | تپه‌های باستانی کرسف | داش‌کسن | دربند قاطرچی | غار خرمنه‌سر | غار کتله‌خور | قلعه بهستان | گنبد سلطانیه | مسجد جامع زنجان | معبد اژدها | موزه زنجان