ჰორმონი

ვიკიპედიიდან

ჰორმონები ეწოდება მოლეკულებს, რომელთაც უჯრედებს შორის ინფორმაცია გადააქვთ. ყველა მრავალუჯრედანი ორგანიზმი წარმოქმნის ჰორმონებს მისი უჯრედების მოქმედების კოორდინირებისათვის. ჰორმონები ორგანიზმის უჯრედებს შორის ინფორმაციის გადაცემის ქიმიური საშუალებაა, განსხვავებით ნერვებისაგან, რომლებიც ინფორმაციას სუსტი ელექტრული მუხტის გატარების საშუალებით გადასცემენ.

ჰორმონის ფუნქცია იმაში მდგომარეობს, რომ იგი მიმღებ უჯრედს გარკვეულ სიგნალს აწვდის, ამის შედეგი კი უკვე ამ უჯრედში სიგნალის გარდაქმნაზეა დამოკიდებული.

სექციების სია 1 წარმოქმნა და გავრცელება 2 რეცეპტორებთან ურთიერთქმედება 3 ჰორმონების მოქმედება 4 ჰორმონების ფიზიოლოგია 5 ქიმიური კლასიფიკაცია 6 ფარმაკოლოგია 7 ადამიანის ჰორმონები

[რედაქტირება] წარმოქმნა და გავრცელება

ყველაზე მეტად ცნობილია ის ჰორმონები, რომლებიც ხერხემლიანი ცხოველების ენდოკრინულ ჯირკვლებში გამომუშავდება, თუმცა სინამდვილეში ჰორმონებს ცხოველთა სხეულის პრაქტიკულად ყოველი ქსოვილი და ორგანოთა სისტემა გამოიმუშავებს.

ხშირ შემთხვევაში ჰორმონის მოლეკულების გადაადგილება სისხლის საშუალებით ხდება. ასეთი ჰორმონების სეკრეცია (გამოყოფა)მათი წარმომქმნელი უჯრედების (ჯირკვლების)მიერ ჩვეულებრივ უშუალოდ სისხლის მიმოქცევის სისტემაში ხდება. ასეთ ჰორმონებს ენდოჰორმონები ეწოდება. არსებობს აგრეთვე ექტოჰორმონები, ანუ ჰორმონები, რომელიც უჯრედშორის სითხეში გამოიყოფა და სამიზნე უჯრედებს (იმავე ან სხვა ქსოვილსა თუ ორგანოში) ჩვეულებრივი დიფუზიის საშუალებით აღწევს.

[რედაქტირება] რეცეპტორებთან ურთიერთქმედება

ჰორმონის მიერ სამიზნე უჯრედისათვის სიგნალის გადაცემა უმეტეს შემთხვევაში რეცეპტორთან მისი ურთიერთქმედების საშუალებით ხდება. რეცეპტორი შეიძლება განთავსებული იყოს მიმღები უჯრედის როგორც ზედაპირზე, ასევე მის ციტოპლაზმაში.

• უმეტესი ჰორმონების, მათ შორის ცილოვანი ჰორმონების რეცეპტორი მიმღები უჯრედის მემბრანაში ზის. ჰორმონთან მისი ურთიერთქმედების შედეგად ციტოპლაზმაში რეაქციათა ჯაჭვი გაეშვება, რომელიც ხშირად ცილების ფოსფორილირებასთან ან დეფოსფორილირებასთან, იონური არხების ცვლილებებთან, ან მეორადი საინფომაციო მოლეკულის (მაგ. ციკლური ამფ) წარმოებასთან არის დაკავშირებული.
• მცირე ზომის ჰორმონების, მათ შორის სტეროიდული და თიროიდული ჰორმონების რეცეპტორები მიმღები უჯრედის ციტოპლაზმაში იმყოფება და მასთან ჰორმონი მხოლოდ უჯრედში შეღწევის შემდეგ ურთიერთქმედებს. წარმოიქმნება ჰორმონ–რეცეპტორის ლიგანდი, რომელიც გადალახავს უჯრედის ბირთვის მემბრანას, შეაღწევს ბირთვში და ურთიერთქმედებს დნმ–თან, რითაც გენების გააქტიურებას ან დათრგუნვას იწვევს. ამდენად ჰორმონი საბოლოო ჯამში ცილების სინთეზზე ზემოქმედებს.

[რედაქტირება] ჰორმონების მოქმედება

ჰორმონების მოქმედების შედეგი სხვადასხვა შეიძლება იყოს:

• ზრდის სტიმულირება ან დათრგუნვა;
• უზრედის კვდომის (აპოპტოზის) გამოწვევა ან შეჩერება;
• იმუნური სისტემის გააქტიურება ან დათრგუნვა;
• მეტაბოლიზმის რეგულირება;
• მომზადება გარკვეული ქმედებისათვის (მაგ. ბრძოლა, გაქცევა, შეჯვარება);
• მომზადება ცხოვრების გარკვეული ფაზისათვის (მაგ. მომწიფება, ფეხმძიმობა, მენოპაუზა);
• რეპროდუციული ციკლის კონტროლი.

ხშირად ერთი ჰორმონი სხვა ჰორმონების წარმოქმნას და გამოყოფას არეგულირებს.

[რედაქტირება] ჰორმონების ფიზიოლოგია

უმეტეს უჯრედებს აქვს ერთი ან რამოდენიმე ისეთი მოლეკულის წარმოების უნარი, რომელიც სხვა უჯრედებს ზრდის, ფუნქციის, მეტაბოლიზმის ცვლილების სიგნალს აძლევს. ენდოკრინული ჯირკვლები კი ამ საქმიანობისათვის სპეციალიზირებული ორგანოებია. როგორც წესი, ისინი მთელი ორგანიზმის რეგულირებას ახორციელებენ, თუმცა შეიძლება უფრო ვიწრო დანიშნულებაც ჰქონდეთ.

ჰორმონების წარმოქმნის სიჩქარე ჰომეოსტაზის სისტემით კონტროლდება, როგორც წესი უარყოფითი უკუკავშირის საშუალებით.

ჰორმონების გამოყოფა შეიძლება გააქტიურდეს ან დაითრგუნოს შემდეგი ფაქტორების ზეგავლენით:

• სხვა ჰორმონებით (მასტიმულირებელი ან სეკრეციის გამომწვევი ჰორმონები);
• იონებისა და საკვები ნივთიერებების კონცენტრაციით ციტოპლაზმაში, აგრეთვე დამჭერი გლობულინების რაოდენობით;
• ნერვული ან მენტალური აქტივობით;
• ცვლილებებით გარემოში, მაგ. განათების, ან ტემპერატურის ცვლილებით.

ჰორმონების განსაკუთრებულ ჯგუფს შეადგენს ე.წ. ტროპული ჰორმონები, რომლებიც სხვა ჯირკვლების მიერ ჰორმონების სეკრეციის სტიმულირებას ახდენს. მაგალითად, თიროიდ–მასტიმულირებელი ჰორმონი (TSH), რომელსაც ჰიპოფიზი გამოჰყოფს, ფარისებრი ჯირკვლის ზრდასა და გააქტიურებას იწვევს , რის შედეგადაც თიროიდული ჰორმონების სეკრეცია მატულობს.

[რედაქტირება] ქიმიური კლასიფიკაცია

ქიმიური აგებულების მიხედვით ხერხემლიანთა ჰორმონები სამ კლასად იყოფა:

1. ამინო–წარმოებულები, ამინომჟავა თიროზინის ან ტრიფტოფანის წარმოებულები. მაგ.: კატეხოლამინები და თიროქსინი.
2. პეპტიდური ჰორმონები ამინომჟავების ჯაჭვებისგან შედგება. მცირე პეპტიდური ჰორმონების მაგალითებია TRH და ვაზოპრესინი. თუ პეპტიდში ამინომჟავათა რაოდენობა ასეულები ან მეტია, ეს უკვეცილაა. ცილოვანი ჰორმონების მაგალითებია ინსულინი და ზრდის ჰორმონი. უფრო რთული სტრუქტურაა აქვთ გლიკოპროტეინებს, რომლებიც ცილის მოლეკულისა და კარბოჰიდრატის ჯაჭვის ნაერთს წარმოადგენენ. ასეთი ჰორმონების მაგალითებია მალუტეინიზებელი ჰორმონი, ფოლიკულ–მასტიმულირებები ჰორმონი და თიროიდ–მასტიმულირებელი ჰორმონი
3. ლიპიდების (მაგ. ლინოლინის ან არაქიდონის მჟავის) და ფოსფოლიპიდების წარმოებულები. ძირითადად ეს სტეროიდული ჰორმონებია, მაგ: ტესტოსტერონი და კორტიზოლი, რომელთა უმთავრეს წყაროს სასქესო ჯირკვლები და თირკმელზედა ჯირკვლები წარმოადგენს.

[რედაქტირება] ფარმაკოლოგია

ბევრი ჰორმონი და მათი ანალოგი სამკურნალო საშუალებად გამოიყენება. ყველაზე ფართო გამოყენება აქვთ:ესტროგენებს და პროგესტაგენებს (ჰორმონალურ კონტრაცეპციასა და ჰორმონალურ ჩანაცვლებით თერაპიაში), თიროქსინს (ჰიპოთიროიდიზმის წინააღმდეგ) და სტეროიდებს (აუტოიმუნური დაავადებებისა და სუნთქვის მოშლილობისას). ინსულინს იყენებს დიაბეტით დაავადებულთა დიდი ნაწილი. ადრენალინი ს ფარმაკოლოგიური ექვივალენტი თვალის მკურნალობაში გამოიყენება , სტეროიდები და D ვიტამინი კი ფართოდ გამოიყენება დერმატოლოგიურ კრემებში.

ჰორმონის "ფარმაკოლოგიური დოზა" ჯანმრთელ ორგანიზმში ჰორმონის ნორმალურ რაოდენობას ბევრად აღემატება და მისი მოქმედებაც ჰორმონის ბუნებრივი მოქმედებისაგან შეიძლება განსხვავდებოდეს. ამის მაგალითია ანთების ჩაცხრობა გლუკოკორტიკოიდების ფარმაკოლოგიური დოზებით.

[რედაქტირება] ადამიანის ჰორმონები

სტრუქტურა	დასახელება	შემოკლებით	წარმომქმნელი ქსოვილი
ამინ–ტრიპტოფანი	მელატონინი (N-აცეტილ-5-მეტოქსიტრიპტამინი)		ეპიფიზი
ამინ–ტრიპტოფანი	სეროტონინი	5-HT	ცენტრალური ნერვული სისტემა, კუჭ–ნაწლავი
ამინ–ტიროზინი	თიროქსინი (თიროიდული ჰორმონი)	T4	ფარისებრი ჯირკვალი
ამინ–ტიროზინი	ტრიიოდთირონინი (თიროიდული ჰორმონი)	T3	ფარისებრი ჯირკვალი
ამინ–ტიროზინი (კატექოლამინი)	ეპინეფრინი (ან ადრენალინი)	EPI	თირკმელზედა ჯირკვალი
ამინ–ტიროზინი (კატექოლამინი)	ნორეპინეფრინი (ან ნორადრენალინი)	NRE	თირკმელზედა ჯირკვალი
ამინ–ტიროზინი (კატექოლამინი)	დოფამინი	DPM	ჰიპოთალამუსი
პეპტიდი	ანტიმიულერის ჰორმონი (ან მიულერის ინჰიბიტორი)	AMH	სათესლე ჯირკვალი
პეპტიდი	ადიპონეკტინი	Acrp30	ცხიმოვანი ქსოვილი
პეპტიდი	ადრენოკორტიკოტროპული ჰორმონი (ან კორტიკოტროპინი)	ACTH	ჰიპოფიზის წინა წილი
პეპტიდი	ანგიოტენზინოგენი და ანგიოტენზინი	AGT	ღვიძლი
პეპტიდი	ანტიდიურეტიკული ჰორმონი (ან ვაზოპრესინი, ან არგინინ ვაზოპრესინი)	ADH	ჰიპოფიზის უკანა წილი
პეპტიდი	ატრიალური ნატრიურეტული პეპტიდი (ან ატრიოპეპტინი)	ANP	გული
პეპტიდი	კალციტონინი	CT	ფარისებრი ჯირკვალი
პეპტიდი	ქოლეცისტოკინინი	CCK	თორმეტგოჯა ნაწლავი
პეპტიდი	კორტიკოტროპინის გამათავისუფლებელი ჰორმონი	CRH	ჰიპოთალამუსი
პეპტიდი	ერითროპოიეტინი	EPO	თირკმელი
პეპტიდი	ფოლიკულის მასტიმულირებელი ჰორმონი	FSH	ჰიპოფიზის წინა წილი
პეპტიდი	გასტრინი	GRP	კუჭი, თორმეტგოჯა ნაწლავი
პეპტიდი	გრელინი (შიმშილის ჰორმონი)		კუჭი
პეპტიდი	გლუკაგონი		კუჭქვეშა ჯირკვალი
პეპტიდი	ჰონადოტროპინის გამათავისუფლებელი ჰორმონი (ლულიბერინი)	GnRH	ჰიპოთალამუსი
პეპტიდი	ზრდის ჰორმონის გამათავისუფლებელი ჰორმონი (სომატოკრინინი)	GHRH	ჰიპოთალამუსი
პეპტიდი	ადამიანის ქორიონიული ჰონადოტროპინი	hCG	პლაცენტა
პეპტიდი	ადამიანის პლაცენტარული ლაქტოგენი	HPL	პლაცენტა
პეპტიდი	ზრდის ჰორმონი (სომატოტროპინი)	GH or hGH	ჰიპოფიზის წინა წილი
პეპტიდი	ინჰიბინი		სათესლე ჯირკვალი
პეპტიდი	ინსულინი	INS	კუჭქვეშა ჯირკვალი
პეპტიდი	ინსულინის მსგავსი ზრდის ჰორმონი (ან სომატომედინი)	IGF	ღვიძლი
პეპტიდი	ლეპტინი	LEP	ცხიმოვანი ქსოვილი
პეპტიდი	მალუტეინიზირებელი ჰორმონი	LH	ჰიპოფიზის წინა წილი
პეპტიდი	მელანოციტების მასტიმულირებელი ჰორმონი	MSH ან α-MSH	ჰიპოფიზის წინა და შუა წილი
პეპტიდი	ოქსიტოცინი		ჰიპოფიზის უკანა წილი
პეპტიდი	პარათიროიდული ჰორმონი	PTH	პარათიროიდული ჯირკვალი
პეპტიდი	პროლაქტინი	PRL	ჰიპოფიზის წინა წილი
პეპტიდი	რელაქსინი	RLN	სხვადასხვა
პეპტიდი	სეკრეტინი	SCT	თორმეტგოჯა ნაწლავი
პეპტიდი	სომატოსტატინი	SRIF	ჰიპოთალამუსი
პეპტიდი	ტრომბოპოიეტინი		ღვიძლი, თირკმელი
პეპტიდი	თიროიდ–მასტიმულირებელი ჰორმონი	TSH	ჰიპოფიზის წინა წილი
პეპტიდი	თიროტროპინის გამათავისუფლებელი ჰორმონი	TRH	ჰიპოთალამუსი
გლუკოკორტიკოიდი	კორტიზოლი		თირკმელზედა ჯირკვალი
მინერალოკორტიკოიდი	ალდოსტერონი		თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქი
სასქესო სტეროიდი (ანდროგენი)	ტესტოსტერონი		სათესლე ჯირკვალი
სასქესო სტეროიდი (ანდროგენი)	დეჰიდროეპიანდროსტერონი	DHEA	სხვადასხვა
სასქესო სტეროიდი(ანდროგენი)	ანდროსტენედიოლი		თირკმელზედა ჯირკვალი, სასქესო ჯირკვლები
სასქესო სტეროიდი (ანდროგენი)	დიჰიდროტესტოსტერონი	DHT	სხვადასხვა
სასქესო სტეროიდი (ესტროგენი)	ესტრადიოლი	E2	ყვითელი სხეული
სასქესო სტეროიდი (ესტროგენი)	ესტრონი		ყვითელი სხეული
სასქესო სტეროიდი (ესტრიოლი)	ესტრადიოლი		პლაცენტა
სასქესო სტეროიდი (პროგესტაგენი)	პროგესტერონი		ყვითელი სხეული, თირკმელზედა ჯირკვალი, პლაცენტა
სტეროლი	კალციტრიოლი (ვიტამინი D3)		კანი/თირკმელი
ეიკოზანოიდი	პროსტაგლანდინი		სათესლე სითხე
ეიკოზანოიდი	ლაიკოტრიენი		სისხლის თეთრი უჯრედები
ეიკოზანოიდი	პროსტაციკლინი		ენდოთელიუმი
ეიკოზანოიდი	თრომბოქსანი		თრომბოციტები