Tengava Çanakkale
Ji Wîkîpediya
Tengava Çanakkale, Tirkî Çanakkale Boğazi, Yewnanî Dardanellia, tengava Derya Ege û Derya Marmara û ser Tengava Stenbol re jî Derya Reş digîhînê hev e. Yewnanîyê kevin de bi Hellespont dihat navkirin. Navekê Mîtolojîya Yewnanî de tê ye.
Ew navbera nîvgirava Gelibolu(Gallipoli) û Anadoluyê de ye. Tengava Çanakkale 65 km. dirjahîya, navbera 1,3 km û 6 km. de jî firehîya xwe heye. Kûr bûn jî kêmzêda 50 m. ye. Li dor tengavê bajarê Çanakkale çê bû ye.
[biguherîne] Dîrok
Di Şerê Pers de şahî Persan Xerxes 480 b.z. de bi piraka ser Hellespont re derbaza Gelibolu ye bûbû. Wek wî Îskenderî Mezin 334 b.z jî derbaza Anadolu ye bûbû.
Ew tengava, wek ya Stenbol, di dîrok de gelek gerîng bû. Bi taybetî Împaratoriya Rûs di Sedsala 19'an ji bo wê gelek doz kir. Di Şerê Napoleon de, bi piştgirîyê Brîtanya, di 1807an de tengav sax kir. Dûv di 1828-29an de Împaratoriya Osmanî têk kir şinda, di 1833an de bi Împaratoriya Osmanî re Peymana Hünkar İskelesi kir. Gorî wê peymanê Împaratoriya Osmanî dikir tengavê gorî xwestinê Rûsya keştîyên cengê nê welatê dor Deryayê Reş re asê bike. Pê wê peymanê re Împaratoriya Rûs di Derya Reş de sax dest xwe xwist.
Dûv Rûsya saxa tengavê dest xwe xwist 1841an de, Brîtanya, Awûstûrya, Fransa, Prusya zordest li Rûsya kirin ku bila keştîyên cengêyê Împaratoriya Osmanî tenê dema aşitîye de derbaz bin. Di 1853an de dema Cenga Kirim de keştîyên Fransa û Brîtanya ji bo piştgirtîye ji Împaratoriya Osmanî re bikin di tengavê re derbaz bûn. Dûv bin xistina Rûsya di 1856de di Komcivîna Paris de Derya Reş keştîyên cengê gişkan re hat asê kirin.
Dema Şerê Cîhan yê Yekemîn de Dijwarên Dubendî jî ji bo saxê wir dest xwe xin êrîşa wir kirin. Di 1915an di Cenga Çanakkale de Dijwarên Dubendî azmûn kirin ku derbaz kin jî paş him wan him Împaratoriya Osmanî êpê berze dan şinda dest jê wir kişandin.
Paş Şerê Cîhanî yê Yekemîn de Împaratoriya Osmanî hat bin xistin şinda 1920an de bi Peymana Sevr dor tengavê hat bê leşker kirin. Bi Peymana Lozan de 1923an de sax hat dane dest Tirkiye jî ew ji keştîyên gîşkan re hat pas hîştin.
[biguherîne] Îroj
Bi dawî di 1936an Peyvname Montreux re jî sax hat dane dest Tirkiye. Tirkiye dikane keştiyên welatên nê li dor Derya Reş, gorî peyvname navnetewîyê li ser deryan, sax bike.
Dema Şerê Cîhanî yê Duyemîn de ji bo Tirkîye bê alî bû Tengava Çanakkale ji keştîyan gişkan re asê kiri bû.
