Reformation
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
 |
Dialäkt: Bäärndütsch |
Der Begriff chùnt ùs em Latynische u bedütet 'zrügg zum Aute u Wahre'. Im ängere Sinn bezeichnet Reformazyoon Ärnöyerygsbèwègyge vo der katholysche Chiùche, wo im 16. Jahrhundert zèrsch im dütsche u dè im französysche Spraachruum sy aagschtoosse worde – im Dütsche Ryych (Sachse) vom Martin Luther (1517) ùn i der Schwyz 1525 vom Huldrych Zwingli (Huldryych gschproche) z Züri (Zürich) u 1536 vom Jean Calvin (Usschpraach: Ggalwää) z Gämf (Genf). Iry Ärnöyerygsbèwègyge hei zur Trènnyg vo der katolysche Chiùche gfüert. D Reformazyoon isch eys vo de wichtyge Äréygnis gsyy, wo d Nöyzyt yygleytet hey.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] D Aumacht vo der katholische Chiùche im Mituauter – Aazeyche vo Verfau – èèrschty Reformaasätz
Ds Mitùaùter (500 bis 1500) isch z Weschtöyroopa präägt gsyy vo der Aumacht vo der katholische Chiùche – im religyööse Läbe wy im Schtaat. Iri Voorschrifte ù Schtraafe hei ds tägleche Läbe vo de Mönsche beschtimmt. D Pryeschter sy schlächt uspiùdet gsyy u mänge Byschoff het sys Amt kouft. U zwüsche Paapscht u Cheiser isch s im Mitùaùter geng um d Vorherrschaft ggange.
Aazeyche vo Verfau het s i der katholische Chiùche geng ume ggä, o im Späätmitùauter. Bsungerbaar ghaperet het s dennzùmale mit der chrischtleche Läbesfüerig vom Klerùs – vom Pryeschter bis zum Paapscht. Reformaasätz het s scho im 14. ù 15. Jahrhundert ggää – zum Byschpiu vom John Wyclif oder vom Johannes Hus, wo 1415 z Konschtanz isch verbrönnt woorde. Di katholeschy Chiùche het Reforme vo unde geng mit Chätzerprozässe ungerdrückt. Si het aber eygety Reformprogramm yygleitet – mit de Konziu vo Konschtanz (1414 – 1418) ù vo Pisa (1511/12). Dy 'konzylyare' Reforme sy aber gschyteret, meh wy nid a de Pääpscht. Das het e Reye promynänty Theologe ùf d Paume praacht.
[ändere] Wy isch d Reformazyoon usglööst worde?
Für e Bou vom Pètersdoom im Vatykaan het der Rönessangspapscht Leo X. müesse Gäut haa. Är het im ganze 'Römysche Ryych deutscher Nation' la Ablassbryefe verchouffe: Für Gäut sy de Mönsche ìri Sünde vergää worde, begangny ù zuekümftegy. I de dütsche Länder het der Domynykaanermönch Johannes Tetzel de Lüte sètygy Ablassbryefe aaträäit. Me seit, dä Missbruuch vo der Byycht u d Gäutgyer vom Paapscht heige d Reformazyoon usglööst.
D Saat isch de offebar ufgange wiù der Bode scho vorbereytet gsyy ìsch: Mit em Buechdruck (erfunge 1450 vom Johannes Gutenberg) het mer Schriftlechs etz lyecht chönne unger d Lüt bringe. Scho d Humanischte hei ìry nöye Ydée mit Druckschrifte verbreytet: Der Erasmus von Rotterdam isch für ne persöönlèche Läbesschtiu yyträte, ohny Voorschrifte. Der Wilhelm von Ockham het d Trennyg co Chiùche u Schtaat y d Diskusioon praacht.
O der Ouguschtyner Martin Luther het so syner Schwirygkeyte mit em Verfau vo der katholische Chiùche mit trùckte Schrifte chönne öffetlech mache. Aus Prior vomene Netz vo Ouguschtynerchlööschter u aus Theologieprofässer z Wittebäärg het er o süsch Macht u Yyflùss gha.
[ändere] Was het der Luther gforderert?
Mit syne Dyskusionsthese vo 1517 het der Martin Luther 'zrügg zùm Aute ù Wahre' (> Reformation) wöue ù ds Chrischtetùm vo der Späätantyke wöue widerbeläbe (> Renaissance), das gseht men a syne theologysche Forderyge, won äär uf ds (späätantyke) Nöye Teschtamänt abschtützt ùn ùf 4 'Eley' konzäntryert:
SOLA SCRIPTURA: Eley d Bibù biudet d Grundlaag vom christleche Gloube, nid d Tradizioon (Galater 2, 6–9) SOLUS CHRISTUS: Eley der Christus, nid d Chiùche, het d Outorytät über die Glöybyge (Epheser 5, 23–24) SOLUS GRATIA: Eley dür Gottes Gnaad wird der Mönsch grettet, nid dür das won er tuet (Römer 1, 17) SOLUS FIDE: Elei am Gloube misst Gott der Mönsch, nid a syne guete Tate (Galater 2, 16)
[ändere] Wy isch d Reformazyoon verbreytet worde?
Em Luther syner These un Idée sy enangernaa y ds Dütsche übersetzt, trùckt ù verbreytet woorde. No nye isch e sone breyti theologeschy Dyskusion y Gang gsetzt worde ù de no so tìfig. Mit der Übersetzyg vo der Bibu dür e Luther i sys sächsische Dütsch (1534) isch de der Damm volländs proche. Di katholeschy Chiùche het d Looslösyg vo de proteschtantysche u de reformyerte Länder nümm chönne verhindere.
Der Luther het aber nid eifach auy Tradyzyoone vo der katholìsche Chiùche abglehnt: A Tradyzyoone, wo em Glöybyge e Hiuf gsyy sy, het er nid grüert, we sì der Gschrift nid widerschproche hei. Zùm Byschpiù isch er dergäge gsyy, dass mer d Biuder us de Chiùche ruumt. Der Zwingli u der Calvin hei auy Tradyzyoone verworfe u nume no d Gschrìft la gäute. I irne reformyerte Chiùche sy Biuder nümm tolet woorde. Der Luther isch bi der Mäss plìbe, der Zwingli ù der Calvin hey nöyi Lytùrgyye yygfüert.
Zäntùme sy proteschantischy u reformyerty Landeschiùche entstande. Das het o d Outonomyy vo de Landesfüürschte gschtèèrcht: z Hesse, y der Kurpfalz, z Sachse und z Württemberg. So isch es zu Chryege zwüsche Proteschtante ù Katolyke cho – y der Schwyz zwüsche de reformyerte Stedt u de katolysche Orte. Y der Schwyz het me di Chryege 1531 mit em zwöute Landfrìde vo Chapù (Kappel) ùn im Dütsche Ryych 1555 mit em Ougsburger Religionsfrìde chönne byylege: D Löösyg het gheysse: CUIUS REGIO EIUS RELIGIO. Das heisst: Eys Land, ey Relygyoon, ù die het der Füürscht beschtimmt. Die proteschtantische Füürschtetümer sy so bi irem nöye Gloube plìbe.
[ändere] Was het d Reformazyoon bewürkt?
D Reformazyoon het em relygyööse Läbe vo de Mönsche mänge nöyen Aaschtooss ggää. Si het aber vor auem e polytìschy Entwicklyg y Gang gsetzt, wo d Länder vom Paapscht het unabhängyger gmacht u schlyesslech zum Absolutismùs gfüert het.
[ändere] Literatur
Hie cha me meh über d Reformazyoon läse:
- Koch, Ernst: Das konfessionelle Zeitalter – Katholizismus, Luthertum, Calvinismus (1563–1675) (Kirchengschichte in Einzeldarstellungen, II/8), Leipzig 2000, ISBN 3–374–01719–3
- Küng, Hans: Das Christentum, 1994, ISBN 3–492–03747–X (Kapitel IV: Das protestantisch–evangelische Paradigma, neuartige Sicht auf die Kirchengeschichte, eher katholisch)
- Lindberg, Carter: The European Reformations, 1996, ISBN 1–55786–575–2 (Sehr umfassende Geschichte der Reformation vom Spätmittelalter bis zur Gegenreformation, die sämtliche europäischen Länder mit reformierter Geschichte einschließt – aus amerikanischer Sicht)
- Moeller, B.: Deutschland im Zeitalter der Reformation (Deutsche Geschichte 4), 1999, ISBN 3–525–33462–1 (die profanhistorische Reihe zeichnet sich durch einen sozialgeschichtlichen Zugang aus)
- Roll, Christine (Hrsg.): Recht und Reich im Zeitalter der Reformation. Festschrift für Horst Rabe, Frankfurt/Main u.a. 1996, 531 S., ISBN 3–631–47923–9
- Schnabel–Schüle, Helga: Die Reformation 1495–1555, Ditzingen 2006, 313 S., ISBN: 3150170486
- Sierszyn, Armin: 2000 Jahre Kirchengeschichte, Reformation und Gegenreformation (Bd. 3), 2000, ISBN 3–7751–3247–3. (umfassende Darstellung, viele Quellenangaben, aus landeskirchlich–evangelikaler Sicht)
- Stickelberger, Rudolf: Kirchengeschichte für Jedermann, 1969 (Kirchengeschichte mit Schwerpunkt Reformation, etwas Schweiz–lastig, aus reformierter Sicht)
- Völker–Rasor, Anette (Hrsg.): Oldenbourg Geschichte Lehrbuch. Frühe Neuzeit, München 2000, ISBN 3–486–56426–9 (Lehrbuch des Oldenbourg Verlags)
- Zweig, Stefan : Ein Gewissen gegen die Gewalt: Castellio gegen Calvin, 1936 (Roman)
