Zürich

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Der Artikel beschäftigt sich mit de Stadt Züri. Anderi Artikel verzeled über de Bezirk und de Kanton.

Sälle Artikel oder Abschnitt brucht e Yberarbeitig un sott dorum durgluegt werre. Des cha de sprochliche Stil, s Format vum Artikel, oder de Inhalt beträffe. Nächers isch in dr Regel uf dr Diskussionssite agee. Hilf bitte mit, die kritisierte Passasche z'verbessere un nimm druffabe die Markierig use.

Wappe
Basisdate
Kanton:	Zürich
Bezirk:	Züri
BFS-Nr.:	0261 (bis 31.12.1989: 0253)
PLZ:	8000-8099
Koordinate:	47° 23' n. Br. 8° 32' ö. L.
Höchi:	408 m ü. M.
Flächi:	91.88 km²
Iwohner:	370 062 (31. Dezämber 2006)
Websyte:	www.stadt-zuerich.ch
Charte

Dialäkt: Züritüütsch

vo lings: De Predigerchor (Zäntralbiblothek), s Groosmoischter, de Predigerturm; echli wiiter äne s Fraumoischter und rächts de Turm vo St. Peter mit em grööschte Zifereblatt vo Europa.

Züri (röm. Turicum; ahd. Ziurichi) isch die grööschti Stadt vo de Schwiiz und hät öppe 370'000 Iiwoner. Mit irer Agglo zäme hät si öppe anderthalb Millione Iiwoner. Züri liit a de Limet am Usfluss vom Zürisee und isch d'Hauptschtadt vom Kanton Züri.

[ändere] Geografii

Züri liit uf 408 m ü. M. am undere (nördliche) Änd vom Zürisee, iipettet zwüschem Üetlibèèrg im Weschte und em Züribèèrg im Oschte. Dur Züri flüüsst d Limet, won usem Zürisee chunt.

D'Altschtadt isch bäidsitig vo de Limet. No hüt isch di weschtlichi Abgränzing vo de früenerige Schtadt ahand vom Schanzegrabe no guet z'erkäne. De künschtlich Kanal isch im Raame vom Bou vo de dritte Schtadtbefeschtigung im 17. und 18. Jarhundert aagleit woorde. Scho dänn isch e Teil vom Wasser us em See abgläitet und in en Grabe usserhalb vo de Baschtione und de Bollwèèrch wider zrugg id Limmat gfüert woorde. Der gröschti Teil vom Schanzegrabe isch hüt no erhalte, doch wird das Wasser iez nüm tiräkt i d'Limet, sondern bim Hauptbahnhof i d'Sihl gleitet. Bim Platzschpitz echli underhalb vo de Altschtadt mündet d'Sihl i d'Limet.

De Huusbèèrg vo Züri isch de Üetlibèèrg mit sim Fèrnseeturm. Dèè isch 187 Meeter hööch.

[ändere] Schtadttäil

Bis is Jaar 1893 hät Züri nu us de hütige Altschtadt beschtande. Doozmaal hät di eerschti Iigmäindig stattgfunde. Di zwäiti isch im Jaar 1934 über d Büüni ggange. Hüt hät Züri zwölf Schtadtchräis, wo vo 1 bis 12 durenumeriert sind. Jede Chräis hät öppe zwäi bis drüü Quartier.

• Chräis 1: Altschtadt
• Chräis 2: Ängi, Wolishofe, Läibach (1893 iigmäindet): am weschtliche Züriseeuufer
• Chräis 3: Wiedike (1893 iigmäindet): im Limettal
• Chräis 4: Ussersiil (1893 iigmäindet): im Limettal
• Chräis 5: Induschtriiquartier (1893 iigmäindet): im Limettal, weschtlich de Limet naa
• Chräis 6: Oberschtraass und Underschtraass (1893 iigmäindet): am Hang vom Züribèèrg
• Chräis 7: Fluentere, Hottinge, Hirschlande (1893 iigmäindet) und Witike (1934 iigmäindet): a de Häng vom Züribèèrg und em Adlischbèèrg
• Chräis 8: Rieschpach (1893 iigmäindet): am öschtliche Züriseeuufer
• Chräis 9: Altschtette und Albisriede (1934 iigmäindet): zwüschet de Limet und em Üetlibèèrg
• Chräis 10: Wipkinge (1893 iigmäindet) und Höngg (1934 iigmäindet): rächts de Limet naa
• Chräis 11: Afoltere, Öörlike und Seebach (1934 iigmäindet): nördlich vom Chäferbèèrg
• Chräis 12: Schwamedinge (1934 iigmäindet): im Glattal, nördlich vom Züribèèrg

[ändere] Wichtigi Hüüser

s Grossmöischter

S Waarzäiche vo Züri isch s'Groossmöischter. Z Züri chamer au schtudiere, entweder am "Poly", das isch di Äidgenössischi Technischi Hochschuel (ETH), oder a de "Uni", das isch d'Universitäät vom Kantoon Züri.

[ändere] Wirtschaft

De Motor vo de Zürcher Wiirtschaft: de Zürcher Hauptbahnhof

Züri isch au d'Wiirtschaftsmetropole vo de Schwiiz. Grossbanke wie d'UBS oder d'Credit Suisse händ da ire Hauptsitz. Usserdem isch au d'Zürcher Kantonalbank a z'träffe. Iri Gebäude schtönd am Paradeplatz oder a de Bahnhofschtraass.

[ändere] Ufschtiig

D'Schtadt Züri isch zur Wiirtschaftsmetropole worde, wil si's gschafft hät i de 1850er-Jahre als erschti Schtadt vo de Schwiiz di beschte Isebahnverbindige z'boue. Das isch under anderem au de Verdienscht vom Alfred Escher. Er isch nöd nume i de Regierig gsässe, sondern au Presidänt vo de Schwiizerische (de facto: zürcherischi) Nordoschtbahn (NOB) gsi und Presidänt vo de Kreditaaschtalt, won er ggründet hät. Die hät de NOB s'Gäld ggee, zum d Isebaane boue. Dänn hät all das müesse versicheret wèèrde - en nöie Wiirtschaftszwiig isch gebore gsi. Zum Schaffe hät mer Arbeiter pruucht und die händ mit irem Konsum wider d Wiirtschaft aakurblet.

[ändere] Hüt

Hüt sind fascht ali Fabrike verschwunde. I de ehemalige Maschinefabrik Escher Wyss AG wärded hüt no vo de VA Tech Hydro AG (oder isch si scho wider verchauft worde? – heute Siemens-Wabag, vorher VA Wabag, ex Voest-Alpine, ex Sulzer, ex Sulzer Escher Wyss, ex Escher Wyss) Turbine und vo de Maschinefabrik Augsburg-Nürnbärg under em Name MAN Turbo (ex Sulzer, ex Sulzer Escher Wyss, ex Escher Wyss) Turbolader produziert. Andersch isch d Entwicklig bi de Banke und Versicherige ggange. Hüt sind ali grosse Versicherige ussert de Waadt-Versicherig i Zürcher Psitz. Au die grosse Banke händ sich zämegschlosse und sind hüt ali z Züri dihäi.

[ändere] Bekannti Wirtschaftsfüerer us Züri

• Hans Caspar Escher von der Linth, Industrielle, Geoloog, Inschiniöör
• Alfred Escher, Regierigsrat, Presidänt vo de Noroschtbaan und de Kreditaaschtalt
• Gottlieb Duttweiler, Gründer vo de Migros-Gnosseschafte

[ändere] Politik

S Rathuus vo Züri. Es ghört em Kanton und isch de Tagigsort vom Kantonsrat

D'Stadt wird vom Stadtrat regiert, er hät sin Sitz im Schtathuus näbet em Fraumöischter. Im Raathuus am Limetquai isch de Kantonsraat dihäi. Züri isch e ganz e multikulturelli Stadt, vor allem z Ussersihl ("Chreis Cheib") oder im Langstraassequartier sind Lüüt vo mee als 140 Nazioone dihei.

[ändere] Bekannti Politiker us Züri

• Rudolf Brun, Bürgermäischter, Zouftverfassig
• Rudolf Stüssi, Bürgermäischter
• Hans Waldmann, Bürgermäischter

[ändere] Sport

Schportlich büütet d'Stadt Züri vill, es git mee als 20 verschideni Fuessballclüpp, di bekanntischte sind de FC Züri und d'Grasshoppers, im Iishockey sinds d'ZSC Lions.

[ändere] Kultur

S Schwiizerische Landesmuseum isch im Endi vom 19. Jahrhundert bout worde.

Au kulturell isch Züri sehr attraktiv: Es hät es Kunschthuus, es Operehuus, e Tonhalle, s'Schauspiilhuus mit de neue Bühne i de alte Schiffbouhalle vo de ehemalige Maschinefabrik Escher Wyss AG im Induschtriiquartier, d'MaagEventhall i de ehemalige Zaaredlifabrik Maag im Induschtriiquartier bim Baanhof Hardbrugg, s'Landesmuseum grad näbed em Baanhof uf de Platzpromenade, s Rietbergmuseum, wo uf asiatischi Kunscht schpezialisiert isch, und suscht no vili Musee und natüürli de Zürizoo mit de Masoalahale. Aber nöd nume Kunscht und Tier git's azluege, sondern au Pflanze: So isch d'Sukkuläntesammlig oder d'Suki wiè d'Zürcher säged i de Ängi – unter Kakteeliebhaber wältbekannt – und au de botanischi Garte z Riesbach muess mer gsee haa. Musikalisch hät Züri e schtarchi Technoszene (u.a. Streetparade), aber es gitt au Hip-Hopper.

[ändere] Akzione

Skifahrer-Bär

D City Vereinigung füert immer wieder Akzione dure um d Inestadt mit originelle Sujets z verschönere. Mit künschtlerisch gschtaltete Figure söled Turischte aagglockt und der Umsatz vo de Gschäft verbesseret wèèrde. Aagfange hät das mit Löie (1986) dänn sid Chüe (1998), Bänk (2001) und schliessli im Summer 2005 sind mee als 500 Teddybääre i de Schtrasse verteilt worde.

[ändere] Bekannti Persoone us Züri

• Ueli Zwingli, Reformator
• Heinrich Bullinger, Reformator
• Gottfried Keller, Schtaatsschriiber und Schriftsteller
• Heinrich Federer, Schriftschteller
• Gottfried Semper, Archidäkt
• Johann Heinrich Pestalozzi, Pädagoog
• Georg Büchner, Dramatiker
• Thomas Mann, Dichter
• Max Bill, Bildhauer
• Fiona Hefti,Miss Schweiz 2004
• Roger Schawinski, Mediepionier
• Samir, Reschissöör und Filmmacher
• Ricco Bilger, Buchhändler und Verleger
• Paul Burkhard, Komponischt
• August Forel, Psüchiaater und Ameisiforscher

[ändere] Schpraach

Züritüütsch isch en hochalemannische Dialäkt. Mängi Lüüt i de Schwiiz ghööred s Züritüütsch nöd gèèrn, sie säged es seigi hèrt. Aber wä me genau hère loset, dän häts so vil Eleganz und fini Wändige wie ali andere Schwiizer Dialäkt au. Zudem verschtaat mer s'Züridütsch relativ guet. Näbe Züritüütsch redt mer z Züri nach de letschte Volkszelig 181 verschideni Sprache vo Albanisch über Esperanto und Rätoromanisch bis Zulu. Nach Züritüütsch und anderne alemannische Dialäkt chunnt natürli Hochtüütsch und dänn no a dritter Schtell Italienisch (4,7%), dänn Spanisch (2,8%) und Serbokroatisch (2,7%). 77,7% vo de Iwoner und Iwonerine vo de Schtadt Züri gänd Tüütsch als iri Muetterspraach aa (Zaale: Volkszelig 2000).

[ändere] Lueg au

VBZ

[ändere] Externi Syte

Commons: Category:Zürich – Witeri Mulitimediadateie zum Artikel

• Di offizielli Website vo de Schtadt