L'Aínsa

De Biquipedia

Iste articlo trata sobre ra bila de l'Aínsa, ta beyer atros empregos d'o termín se beiga l'Aínsa (desambigazión).

l'Aínsa
Embista cheneral sobre d'o bico antigo de l'Aínsa. Imachen cullita dend'o Castiello.
Comunidá autonoma	Aragón
Probinzia	Uesca
Redolada	Sobrarbe
Codigo postal	22330
Monezipio	l'Aínsa-Sobrarbe
Altaria	589 m.
Distanzia	119 km ent'á Uesca
Poblazión	1826 ab. (2005)

l'Aínsa ye una bila d'o monezipio de l'Aínsa-Sobrarbe, en a probinzia de Uesca. A suya poblazión ye de 1295 abitants. Ye a seo d'o Conzello Monezipal d'iste monezipio e d'a capitalidat economica d'o Sobrarbe.

Ista fuella ye escrita en alto sobrarbés.

Fincato á mán d'a Cruz Cubierta, puesto emblematico d'o país de Sobrarbe, á l'alto d'o Tozal d'a Cruz (591m), o cualo corona o castiello d'ista propia localidat, l'Aínsa ye ra bila més emblematica d'ista redolada, á més d'aber estato ra capital d'a redolada de sieglos entazaga.

O bico antigo s'alza á l'alto d'o punto de comberchenzia de l'Ara ent'a Zinca, á l'anglo estratechico d'as dos bals, e per ixo se-le alzoren murallas que encara pueden estar bisitadas á l'autualidat. Asinas, istoricament, luego d'a cayenzia de l'arredolada plaza de Boltaña, es amos musulmans d'a bila se'n diz que la fortificoren fendo prebisión que es cristians les-ne quitariban. D'ista batalla, que con es sieglos se n'ha feto meitat fantasía popular, á l'autualidat no se'n tienen guaires datos, pero d'aucorde con a falordia, estiore de mans de Garzi Ximeniz l'emprenzipallo d'a reconquista aragonesa talment astí.

Á ra parti baixa d'o lugar, l'antiga cruzera de camins que puyan ta l'alto Sobrarbe e ras balles per una mán, e ent'es lugars de Broto e Torla per l'altra, autualment combertitas en carreteras, han dotato á iste lugar d'una importanzia cabal ent'a bertebrazión territorial d'o Sobrarbe dend'es tiempos istoricos, fendo que n'estiese condizional ra suya reconquista cuan estió prenuta per es arabes en o sieglo VIII. Ista parti d'o lugar ye á on autualment se zentra tota l'autibidat economica d'o monezipio, pribato de finals d'o sieglo XVI d'espazio ta creixer á ra suya parti alta, que remaneixere latent ent'o sieglo XX cuan o suyo despertar economico forzore ra construzión d'es nuebos nuclios baixos de Partara (á redols d'a cruzera) e barrio de Banastón en a ripa este d'a Zinca, á on que se troban güei totas ixas boticas que ne fan de l'Aínsa ra capital economica de Sobrarbe.

Contenius 1 Istoria 2 Castiel 3 A Morisma 4 Conchunto Istorico-Artistico 5 Demografía 6 Fiestas 7 Enrastres Externos

[editar] Istoria

Es orichenes de l'Aínsa como á nuclio poblazional no son esclariatos en l'autualidat, no aparix en documentes prebios ent'a epoca bisigotica, como sí que pasa con a bezina Boltaña, mes que se'n crey que probablement existiba ya en o lugar bela suerte de fortificazión u castiello prebio ta l'autual. Se'n sabe, no obstante, que d'aucorde con a falordia d'A Morisma, as mesnadas d'un nople local, clamato Garzi Ximeniz (anque amanix belas begadas como á Rei de Sobrarbe, ye poco probable que n'estiés á tal) dentroren á ro lugar bel maitín de l'añada 724, enfreboritos per a bisión d'una Cruz de fueco á l'alto d'una carrasca (con o tiempo, ista bisión plegore ta estar adoitata como á emblema d'o Sobrarbe), fendo reblar as guarnizions moras cuan muitos d'es suyos omes encara dormiban.

Ye también posible que en o trango d'ixa batalla, quedare destruyito ro castiel u fortificazión local, perque l'autual ye datada d'o sieglo XI á ra suya parti més antiga. Bels istoriadors consideran que, per cuentas d'aber-se-ie feto garra batalla, es sarradins no estioron establitos astí de nunca, e per tanto, ixas istorias estariban erronias u producto de l'enaltazión popular d'es feitos istoricos. Autualment, luén d'ixas polemicas, se-bi zelebra toz es meses de setiembre d'as añadas impars una representazión epica d'ixa batalla, clamada A Morisma.

As añadas meyebals estieren duras en l'Aínsa, como á muitos d'es lugars d'o meyo e baixo Sobrarbe, pero espezialment astí per estar a capital de l'alloras condato. O periglo constant d'enrestidas sarradinas fizore que es abitants d'ixe premitibo lugar abioren d'alzar murallas ta rezerar as suyas casas, asinas como de fer belas enamplazions consecuetibas d'o castiello que no se rematoren dic'o sieglo XVII. Asinas, a funzión cabal de l'Aínsa como á puesto zentral d'as grans bías flubials d'o Sobrarbe, feban que estiore a Bila d'a Zinca a interpresa més acodiziata ta es enemigos de l'emerchent chunión cristiana d'es Perineus, e condizionoren l'establimiento, con altras fortificazions d'a redolada como Abizanda u Tronzedo, d'una rengla conchunta de puestos fortificatos, que ye clamata autualment como á Rengla d'Esfensas de Sobrarbe. A bila amurellata yera asinas conbiertiendo-se ent'o lugar més important d'ista aria, chustificando de bela forma a importanzia que aganeba cada begada més o Condato de Sobrarbe aintro d'a confederazión con o Reino de Nabarra que plegore ta fer que estás reconeixito como á Reino ta estar añadas dimpués afechato ent'Aragón.

En l'añada de 1124, o rei Alifonso I O Batallero, que se clamaba ta se mesmo como á Rei d'Aragón, Sobrarbe e Ribagorza, dotore ra bila d'o benefizio de Carta Puebla con parellanidaz ent'es Fueros de Chaca, ta millora d'o lugar. Asinas, s'encluyiban t'as posibilidaz de l'Aínsa las de poder fer mercato, cobrar dreitos de pontazgo, aduana e de trigar es suyos propios chustizias, garanziando asinas ra prosperidat d'ista bila, una d'as més grans ya en ixa epoca, e més importanz de tot l'Alto Aragón, en una epoca en a cuala o Sobrarbe yera una d'as rechions més pobladas d'Aragón.

D'ixe mesmo sieglo XII en ye ra ilesia d'a bila, que estiore consagrata en l'añada de 1181 ta Santa María. Iste templo romanico tién una sola nao zentral, con un abside que tién un crismón d'o sieglo XI que se'n diz que bién d'a biella ilesia de San Salbador, autualment desapareixita, e á on no se-bi puet admirar garra obra artistica antiga perque desgraziadament estioren totas crematas á ra guerra zebil española con l'exzepzión d'una talla d'a birchen d'o sieglo XIV que estiore portiata dend'o lugar de Tricás.

O templo tién, á més, un claustro (colechiata) que, como a pila bautismal d'o suyo altar, estiore alzato á mientres d'o sieglo XIII. En son carauteristicas, también, as zinco arquiboltas d'a portalada prenzipal d'o templo e d'o güello d'a campana á l'alto d'o campanar, d'es cuos no se'n troban parellans si que á d'altros templos perinens d'Aragón e, més que més, á Cataluña.

[editar] Castiel

l'Articlo prenzipal sobre iste apartado ye Castiel de l'Aínsa.

Orichinalment només con una torriella defensiba de planta hexagonal, construyita en as primeras añadas d'o sieglo XI, ye posible que ra fortaleza abiés d'altras murallas u edificazions auzesorias abantis d'a suya reforma baixo-meyebal, u encara que bi abiés altro castiello anterior como suguestaba a falordia d'A Morisma. D'ixe premitibo castiel només se'n conserba a torre d'hommenache en o canto sud-ueste d'o rezinto, á mientres que as posibles murallas d'a mesma epoca han estato progresibament amagatas per as construzions posteriors e només que se'n conserban belas trazas meyebals d'o sieglo XIV.

D'entre es sieglos XVI e XVII, baixo es reinatos de Felipe I e ro suyo fillo Felipe II (II e III de Castiella respeutibament) s'enzatore o procheuto de fortificazión d'as mugas nortencas d'es Perineus con Franzia que afeutoren o castiel d'a Bila d'a Zinca fendo-lo á reformar (como altras fortificazions d'a redolada) ta combertir-lo en una ziudadela como ye conserbato á l'autualidat.

[editar] A Morisma

l'Articlo prenzipal sobre iste apartado ye A Morisma.

A Morisma ye una representazión popular, con carauter festibo, d'a batalla epica que concarore as mesnadas de Garzi Ximeniz contra d'es musulmans de l'Aínsa en l'añada de 724. Feta per es abitants d'a localidat, es suyos papers s'han mantenito inmutables d'abe sieglos encara que no s'eban escritos ent'a segunda meidat d'o sieglo XX, s'eban mantenito en a tradizión oral d'es ainsetans de sieglos entazaga. l'Antiguedat d'ista representazión se conoxigue que ye d'o sieglo XV, cuan n'amanix una menzión t'es Reis Catolicos, anque no ye ent'o sieglo XVII cuan aparix una zitazión concreta, á on que se xifran es dineros que as Corz d'Aragón destinoren ta subenzionar ista escayenzia.

[editar] Conchunto Istorico-Artistico

O bico antigo de l'Aínsa ye considerato Conchunto Istorico-Artistico prebilechiato per l'Unesco, e protechito per l'Estato Español. As carreras biellas, a muralla, a suya ilesia-colechiata, a plaza mayor, e es fosatos que d'anties quedeban d'entre ista zaguera e ro castiello (perque as casas d'iste puesto estioren destruyitas en a Guerra de Suzesión) tien asinas ro prebilechio d'estar encluyitas en o rete d'as obras arquiteutonicas protechitas d'a Europa oczidental.

Dend'a Plaza Mayor d'a bila en eixen dos carreras. En a dreita se troba a Carrera Mayor -u Gonzalo I- (a trabiés d'una arcada) que tien arcadas entaltables como las de Casa Bielsa, que á més, tien tres finestras dibiditas e un escudo familiar d'infanzons en a suya frontera. También se-bi troban Casa Fes e Casa Latorre con balconeras.

A carrera chica -ó d'a Santa Cruz- tién edifizios no tan importants como á ra Carrera Gran, pero bela suerte més bonica per ra presenzia de flors en as suyas balconeras. Ista carrera confluyix con a carrera prenzipal d'a bila ent'a Plaza de San Salbador (á on s'alzaba antigament una ilesia romanica), punto d'on que s'alcurza o camín ent'a Puerta d'afuera que yera l'antiga dentrada d'o lugar.

Á mán dera ilesia, á més, se bi troba a clamada Portalada de l'Ospital, do sieglo XII, an bi eba á tiempos istoricos un ospital (cubillar) t'es peregrinos. Iste edifizio desaparixore pues estar que engonchau per as altras construzions d'o bico.

[editar] Demografía

Eboluzión demografica

1991	1996	2001	2004	2005
1.427	1.512	1.602	1.766	1.826

[editar] Fiestas

• 19 de chinero, bispras de San Bastián, emprenuta de fogatas.

• 20 de chinero, San Bastián, festibidat d'ibierno.

• Primer cabo de semana d'os meses de setiembre d'es años impars; representazión d'A Morisma, de teyatro popular fendo representazión d'a batalla que se-bi librore en o lugar á l'añada de 724 contra d'es sarradins.

• 14 de setiembre, Fiesta Mayor, fendo honor ta l'Exaltazión d'a Santa Cruz.

[editar] Enrastres Externos

• Conzello de l'Aínsa-Sobrarbe (en castellán)
• Villa de Aínsa (en castellán)
• "Ainsa" (en castellán)
• "La Morisma de Aínsa" (en castellán)
• l'Aínsa informazión (en castellán)
• Patrimonio Geologico (en castellán)
• Senderismo á l'Aínsa (en castellán)