West-Veluws woordenboek

Van Wikipedie

Dit is een West-Veluws woordenboek VEL-NED. Dingen dee-j hierin zullen vienen bin: grammatica, algemene woorden en zegswiezen en zo wat meer.

Zie oek 't artikel over 't West-Veluws.

Onderwarpen 1 Infermatie veurof 2 Uutsprake 3 Spelling 3.1 Uutgangspunten 3.2 Woorden dee eindigen op -en 3.3 Open lettergrepen 3.4 Ao of oa? 3.5 U of ö 4 Grammatica 4.1 Veurnaamwoorden 4.1.1 Nominatief 4.1.2 Genitief 4.1.3 Datief 4.1.4 Accusatief 4.2 Regelmaotige warkwoorden 4.2.1 Nunspeet 4.2.2 Putten 4.3 Onregelmaotige warkwoorden 4.3.1 Nunspeet 4.3.1.1 Hem (hebben) 4.3.1.2 Doon (doen) 4.3.1.3 Gaon (gaan) 4.3.1.4 Zien (zien) 4.3.1.5 Mötten (moeten) 4.3.2 Putten 4.3.2.1 Hen (hebben) 4.3.2.2 Doen (doen) 4.3.2.3 Gaon (gaan) 4.3.2.4 Zien (zien) 4.3.2.5 Moeten (moeten) 4.4 Lidwoorden 4.5 Achtervoegsels 4.5.1 -lijk 4.5.2 -ig, -erig, -elig 4.5.3 -ing 4.6 Dagen 4.7 Maonden 4.8 Kleuren 4.9 Getallen 4.10 Femilie 5 Dialekvergelieking 5.1 Overige dialekken 6 Geografie 6.1 West-Veluwse plaotsen en buurtschappen 6.2 Net over de grens bie Utrech 7 Putterse uutdrukkingen en zegswiezes

[bewark] Infermatie veurof

't West-Veluws is 't dialek dat epraot wonnen in 't westelijke deel van de Veluwe. De dialekken kunnen verschillen per darp, zo zegen ze in 't zujen veur wij zeiden meestentieds wulie zeien, in 't osen en 't noordwessen van de Veluwe wie zeien of wie zejen en bie Nunspeet wie zegen. 't West-Veluws is een van de Veluwse dialekken, de aandere is 't Oost-Veluws, hier gebruken ze bieveurbeeld neet wie zegen of wulie zeigen mar wie zeg(t) enzovoort.

Zie oek:

• Nunspeets
• Putters

[bewark] Uutsprake

Hieronder staon een paor letterkombinasies en de uutspraken.

Schiefwieze	Uutsprake	Veurbeeld
ee	î (tussen de ee en de i in)	neet (nît)
ao	zoas in oor	gaon (gån)
ö	lange klank zoas 't Franse œuf	wönnen [werd] (wœnnen)
ui	zoas in 't Nederlaans	trui
-nden	n	Lanen (laann)
-ven/-men/-pen/-ben	'm	lopen (loop'm)
-ken	'ng	maken, deken (maak'ng, deek'ng)

[bewark] Spelling

Veur 't West-Veluws besteet nog gien officiële spelling, dit is zo bie alle Nedersaksische dialekken, hier bin nog gien officiële spellingsystemen veur emaak, de Iesselakkedemiespelling is liekewels de anbeveulen spelling veur 't West-Veluws en 't Oost-Veluws.

[bewark] Uutgangspunten

• De spelling sluut zoveul meugelijk an bie 't Nederlaans, zodat de spelling neet opniej an-eleerd möt wonnen; en
• Leenwoorden wonnen neet veraanderd, dus gien kompjoeter.

Uutwarkingen en meer regels hieronder

[bewark] Woorden dee eindigen op -en

Disse wonnen in 't Veluws voluut eschreven.

Nederlaans	West-Veluws	Uutsprake
kijken	kieken	kiekng
praten	praoten	praotn
paarden	peerden	peerdn
voeren	voeren	voern

[bewark] Open lettergrepen

Liekas in 't Nederlaans en aandere Nedersaksische dialekken, hef 't West-Veluws gien klinkerverdubbeling bie warkwoorden mit open lettergrepen:

Nederlaans	West-Veluws
lopen	lopen (en dus neet loopen of loop'm)
duiken	duken (gien duuken)

[bewark] Ao of oa?

In 't Veluws besteet gien twiefel: altied ao. Dus praoten, graojen en haolen. Bie woorden as Laos (Laa·os) wonnen der gien trema gebruuk, 't wonnen gewoon eschreven zoas in 't Nederlaans.

[bewark] U of ö

In 't West-Veluws bin verschillende woorden waorbie de schriefwieze zowel mit een -u as mit een -ö kan wezen. Een goed veurbeeld hierveur is 't woord moeten in de meeste West-Veluwse dialekken wonnen hierveur moen gebruuk mar in de buurte van Nunspeet zegen ze mötten (mö-n) of mutten, de klank zit tussen de u en de o in, en wonnen daorumme vake eschreven as mötten mit een ö-klank.

[bewark] Grammatica

[bewark] Veurnaamwoorden

Veur 'wij' en 'jullie' 'hen/hun' bin der een groot antal keuzes meugelijk, zie hierveur 't boek 'Taal in stad en land - Veluws, Urkers en Utrechts' van Harrie Scholtmeijer.

[bewark] Nominatief

West-Veluws	Nederlaans
Ik	ik
Jie	jij
Hij/hie	hij
Zee/zie	zij
Wie/wulie	wij
Julen/julie/jie	jullie
Zee/zie	zij

[bewark] Genitief

West-Veluws	Nederlaans
't miene/mienent	het mijne
't joewe/joewent	het jouwe
't ziene/zienent	het zijne
't heure/heurent	het hare
't onze/onzent	het onze
dat van julen/joewent	dat van jullie
dat van hul(l)ie/heurent	dat van hen

[bewark] Datief

West-Veluws	Nederlaans
Mien	mij
Joew	jou
Hum	hem
Heur	haar
Ons/oens*	ons
Julen/julie/joew	jullie
Hul(l)ie/heulie	hen

Oens wonnen allinnig in 't zujen gebruuk, bieveurbeeld in Putten en Niekark.

[bewark] Accusatief

West-Veluws	Nederlaans
Mien	mij
Joew	jou
Hum	hem
Heur	haar
Ons/oens	ons
Julen/julie/joew	jullie
Hul(l)ie/heulie	hen

[bewark] Regelmaotige warkwoorden

[bewark] Nunspeet

Vervoeging	Veurbeeld
Ik STAM (+ extra klinker)	ik lope
Jie STAM + en	jie lopen
Hij STAM	hij loop
Wie STAM + en	wie lopen
Julen STAM + en	julen lopen
Zee STAM + en	zee lopen

[bewark] Putten

't Bovenstaonde schema is aanders in 't zujen en 't midden van de West-Veluwe, hieronder een overzichte van 't dialek van Putten:

Vervoeging	Veurbeeld
Ik STAM	ik loop
Jie STAM + en	jie lopen
Hie STAM + t	hie loopt
Wulie STAM + en	wulie lopen
Julie STAM + en	julie lopen
Zulie STAM + en	zulie lopen

[bewark] Onregelmaotige warkwoorden

[bewark] Nunspeet

[bewark] Hem (hebben)

Tegensworige tied	Vlejen tied	Voltooien tied
Ik heb(be)	Ik had(de)	Ik hebbe ehad
Jie hem	Jie hadden	Jie hem ehad
Hij hef	Hij had	Hij hef ehad
Wie hem	Wie hadden	Wie hem ehad
Julen hem	Julen hadden	Julen hem ehad
Zee hem	Zee hadden	Zee hem ehad

[bewark] Doon (doen)

Tegensworige tied	Vlejen tied	Voltooien tied
Ik do	Ik dung	Ik hebbe edaon
Jie doon	Jie dungen	Jie hem edaon
Hij döt	Hij dung	Hij hef edaon
Wie doon	Wie dungen	Wie hem edaon
Julen doon	Julen dungen	Julen hem edaon
Zee doon	Zee dungen	Zee hem edaon

[bewark] Gaon (gaan)

Tegensworige tied	Vlejen tied	Voltooien tied
Ik gao	Ik gung	Ik bin egaon
Jie gaon	Jie gungen	Jie bin egaon
Hij geet	Hij gung	Hij is egaon
Wie gaon	Wie gungen	Wie bin egaon
Julen gaon	Julen gungen	Julen bin egaon
Zee gaon	Zee gungen	Zeee bin egaon

[bewark] Zien (zien)

Tegensworige tied	Vlejen tied	Voltooien tied
Ik zie	Ik zag	Ik hebbe ezien
Jie zien	Jie zaggen	Jie hem ezien
Hij ziet	Hij zag	Hij hef ezien
Wie zien	Wie zaggen	Wie hem ezien
Julen zien	Julen zaggen	Julen hem ezien
Zee zien	Zee zaggen	Zee hem ezien

[bewark] Mötten (moeten)

Tegensworige tied	Vlejen tied	Voltooien tied
Ik möt	Ik mos	/
Jie mötten (uut-espreuken as munn)	Jie mossen	/
Hij möt	Hij mos	/
Wie mötten	Wie mossen	/
Julen mötten	Julen mossen	/
Zee mötten	Zee mossen	/

[bewark] Putten

[bewark] Hen (hebben)

Tegensworige tied	Vlejen tied	Voltooien tied
Ik het	Ik had	Ik het ehad
Jie hen	Jie hadden	Jie hen ehad
Hie het	Hie had	Hie het ehad
Wulie hen	Wulie hadden	Wulie hen ehad
Julie hen	Julie hadden	Julie hen ehad
Zulie hen	Zulie hadden	Zulie hen ehad

[bewark] Doen (doen)

Tegensworige tied	Vlejen tied	Voltooien tied
Ik doe	Ik dee/deu	Ik het edaon
Jie doen	Jie dejen/deuien	Jie hen edaon
Hie doet	Hie dee/deu	Hie het edaon
Wulie doen	Wulie dejen/deuien	Wulie hen edaon
Julie doen	Julie dejen/deuien	Julie hen edaon
Zulie doen	Zulie dejen/deuien	Zulie hen edaon

[bewark] Gaon (gaan)

Tegensworige tied	Vlejen tied	Voltooien tied
Ik gao	Ik gung	Ik bin egaon
Jie gaon	Jie gungen	Jie bin egaon
Hie gaot	Hie gung	Hie is egaon
Wulie gaon	Wulie gungen	Wulie bin egaon
Julie gaon	Julie gungen	Julie bin egaon
Zulie gaon	Zulie gungen	Zulie bin egaon

[bewark] Zien (zien)

Tegensworige tied	Vlejen tied	Voltooien tied
Ik zie	Ik zag	Ik het ezien
Jie zien	Jie zaggen	Jie hen ezien
Hie ziet	Hie zag	Hie het ezien
Wulie zien	Wulie zaggen	Wulie hen ezien
Julie zien	Julie zaggen	Julie hen ezien
Zulie zien	Zulie zaggen	Zulie hen ezien

[bewark] Moeten (moeten)

Tegensworige tied	Vlejen tied	Voltooien tied
Ik moet	Ik mos	/
Jie moeten	Jie mossen	/
Hie moet	Hie mos	/
Wulie moeten	Wulie mossen	/
Julie moeten	Julie mossen	/
Zulie moeten	Zilie mossen	/

Moeten, mötten en hadden wonnen uut-espreuken as moen, mu-n en han.

[bewark] Lidwoorden

In 't Veluws wonnen dezelfde lidwoorden gebruuk as in 't Nederlaans en wonnen dan oek 'tzelfde eschreven. 't Mag liekewels oek of-ekort eschreven wonnen, der bin dus twee opties:

• De, het, een; óf
• De, 't, 'n (d' is oek meugelijk mar wonnen neet zo gauw gebruuk in 't West-Veluws)

[bewark] Achtervoegsels

[bewark] -lijk

't Achtervoegsel -lijk wonnen eschreven in 't Veluws gelieke as 't Nederlaanse -lijk:

Veluws	Nederlaans
Eigenlijks	eigenlijk
Kwaolijk	kwalijk
Hartelijk	hartelijk

[bewark] -ig, -erig, -elig

Veluws	Nederlaans
Stoffig	stoffig
Moekerig	vochtig
Griezelig	griezelig

[bewark] -ing

In 't Veluws wonnen 't achtervoegsel -ing 'tzelfde eschreven as in 't Nederlaans, een aandere meugelijkheid is 't achtervoegsel -ige:

Vertaling 1	Vertaling 2	Nederlaans
Woenige	woening	woning
Schuttige	schutting	schtting
Verenige	vereniging	vereniging
/	funding	fundering

[bewark] Dagen

West-Veluws	Nederlaans
Maondag	maandag
Diensdag	dinsdag
Woonsdag/woensdag	woensdag
Donderdag	donderdag
Vriedag	vrijdag
Zaoterdag	zaterdag
Zundag/zondag	zondag

[bewark] Maonden

West-Veluws	Nederlaans
Jannewaori	januari
Febrewaori	februari
Meert	maart
April	april
Mei	mei
Juni	juni
Juli	juli
Augustus	augustus
September	september
Oktober	oktober
November	november
December	december

[bewark] Kleuren

West-Veluws	Nederlaans
Rood	rood
Geel	geel
Blauw	blauw
Greun/gruun	groen
Oranje	oranje
Paors/asgrauw	paars
Roze	roze
Gries	grijs
Zwa(r)t	zwart
Wit	wit

[bewark] Getallen

't Putters gebruuk allinnig 't eers an-egeven woord. Der kump oek gien -e achter dus gien veertiene mar veertien.

West-Veluws	Nederlaans
Nul	nul
Een, ene	een
Twee, tweje	twee
Dree*, dreje	drie
Vier, viere	vier
Vuuf, vuve	vijf
Zes, zesse	zes
Zeuven, zeuvende	zeven
Acht, achte	acht
Negen, negende	negen
Tien, tiene	tien

Elf	elf
Twaolf, twaolve	twaalf
Dartien(e) (Putters: daartien)	dertien
Veertien(e)	veertien
Vuuftien(e)	vijftien
Zestien(e)	zestien
Zeuventien(e)	zeventien
Achttien(e)	achttien
Negentien(e)	negentien
Twintig	twintig

Darteg	dertig
Veertig	veertig
Vuuftig	vijftig
Zestig	zestig
Zeuventig	zeventig
Tachtig	tachtig
Negentig	negentig
Honderd (Putters: hoenderd)	honderd

Tweehonderd	tweehonderd
Dreehonderd	driehonderd
Vierhonderd	vierhonderd
Vuufhonderd	vijfhonderd
Zeshonderd	zeshonderd
Zeuvenhonderd	zevenhonderd
Achthonderd	achthonderd
Negenhonderd	negenhonderd
Duzend	duizend

[bewark] Femilie

West-Veluws	Nederlaans
Femilie	familie
Vao(r), vader (Putters: vao(r) en vaoder)	vader
Moor, moene etc. (Putters: moe(r))	moeder
Jonge (Putters: jong)	zoon
Deerne/deern	dochter
Breur/bruur	broer
Zus(ter)	zus
Meuie/meu(i)/tante	tante
Noom	oom
Neve, neef	neef
Nich(t)	nicht
Groepvaor, grootvaor, opa	opa
Groepmoor, grootmoer, oma	oma

Meu/meuie en noom kump altied achter de naam dus Gaart-noom en Jaukjen-meu(ie).

[bewark] Dialekvergelieking

Gao mit de muuspijl over de sterntjes um de biekoemende infermatie weer te geven.

Puttens	Nunspeets	Standardnederlaans
bietje(n)	bietjen	beetje
beteund	beteund	schaars, beperkt
bonk *	bonke *	groot stuk
breekbonen	breekbonen	sperziebonen
deern, deretje(n)	deerne, deerntjen	meisje
duuf	duve, doeve	duif
eerpel, erepel	eerpel, erepel	aardappel
eerdbees	eerdbeze	aardbei
frommes, vrouw, wief	frommes, vrouw, wief	vrouw
frullie	vrouwluui	vrouwen
gedien	gedien	gordijn
glaozekleed	glaozekleed	vitrage
hen	hem	hebben
kous	hoze, kouse	kous
iezig, akelijk *	iezig, iezelig	heel, erg
keis, kees	keze	kaas
kiender(s)	kienders	kinderen
krang	krang	binnenstebuiten
kuum	kuum, teumig	bedeesd, rustig
leed, kwaod, hellig	leed, kwaod, hellig	kwaad, boos
leer	ledder (Elspeet: lere)	ladder
luui	luui	lui
platte peters	platte peters	tuinbonen
mins	meens	mens
mirreg	mirreg	middag
moekerig weer	moekerig weer	broeierig weer
op huus opan	op huus an	naar huis toe
overstuur	overstuur	bedorven (eten)
vao(de)r en moe(de)r *	vaor en moor	vader en moeder
schaal sjaal *	sjaal	sjaal, das
schaol *	schaole	schaal
schand *	schaande	schande
school *	schoele	school
sneeg *	snejig	flink, vlot, gewiekst
strabant	strabant	pittig, vrijpostig
sukelao	sukelao	chocola
de hof, de tuun	de tune, de hof	de tuin
tunekrupertje, klein jantje(n)	tunekrupertjen	winterkoning
uui (ook wel look iets ouderwets)	ui (ook wel look iets ouderwets)	ui
vulling	vullen	veulen
zog	motte	zeug

[bewark] Overige dialekken

Aandere dialekken	Lokasie	Standardnederlaans
oot(jen)	Bunschoten, Niekark, vrogger oek Putten	oma
luliezer	Garder	tillefooon
kiekkast(e) *	hele (West-)Veluwe	televisie

[bewark] Geografie

[bewark] West-Veluwse plaotsen en buurtschappen

Hieronder een overzich van plaotsnamen in dialek. West-Veluwse plaotsnamen dee neet vermeld staon bin 'tzelfde as in 't Nederlaans.

West-Veluws	Nederlaans
Armel	Ermelo
Biesteren	Bijsteren (Putten}
Bunsjoten	Bunschoten
Garder	Garderen
Garven	Gerven (Putten)
Halvinkhuzen	Halvinkhuzen (Putten)
Harderwiek	Harderwijk
Helderbuurt	Hell (Putten)
Hunen	Huinen (Putten)
Kootwiek/Kodek	Kootwijk
Kootwiekerbroek	Kootwijkerbroek
Kootwiekerzand	Kootwijkerzand
Krachtighuzen	Krachtighuizen (Putten)
Luntere	Lunteren
Niekark	Nijkerk
Schaarpezeel	Scherpenzeel
Veenhuzerveld	Veenhuizerveld (Putten)
Voorthuzen	Voorthuizen
Wekerum	Wekerom

[bewark] Net over de grens bie Utrech

Disse plaotsnamen bin zoas ze in Scharpenzeel uut-espreuken wonnen.

West-Veluws	Nederlaans
De Gliend	De Glind
Meersbaarge	Maarsbergen
Renswou	Renswoude
't Veen	Veenendaal
Wombaarge	Woudenberg

[bewark] Putterse uutdrukkingen en zegswiezes

Putters	Nederlands
Dat mes is zo stomp daor ku-j op gaon zitten en naor Keulen riejen.	Dat mes is heel erg bot
Van achteren ku-j een koe in z'n koent kieken	Achteraf is het makkelijk praten
De hoend en de baos jagen de haos. De vrouw en de puus heuren in huus	De plaats van de man en de vrouw
De broodkrummels gaon steken	't Hoog in de bol krijgen
Oender de gebooien staon	In ondertrouw zijn
Noen staon wulie in 't veurste gelid	Als de beide ouders overleden zijn
Wat een donkere lucht, 't liekt wel kattespie	Er is zwaar weer op komst
Kwam an, ik slof heen	Nou ga ik maar weer eens
Eerpels mit blote pootjes	Gebakken aardappels zonder iets erbij
Koffie van 't darde geluui	Oude, slappe koffie
Een tunekrupertje is net zo druk mit z'n nest as een ooievaor	Het geeft niks hoe groot je huis is, je bent even druk
Van de gavel in de greep lopen	Van de wal in de sloot raken
In Hunen melken ze de runen han ze koen, zouwen ze 't niet doen	Plagerige uitspraak m.b.t. inwoners uit Huinen.
Niks weerd knienen in de wienter; allemaol waoterpenzen	Als je eigenlijk vooraf al weet dat iets mislukken zal
Donkere maarges en zwaore knapzakken lichten mit de dag op	Het wordt geleidelijk beter
Daor ku-j gien armeu veur liejen	Dat is goedkoop/een kleine moeite
Je kunnen niet an 't sukelao koken blieven	Het kan niet alle dagen feest zijn
Van een heul brood an een half halen, en van een half an een eindjen	Alles opeten
In geval van nood schel je de eerpels mit de hiep	Je niet uit het veld laten slaan, een oplossing bedenken
De sjembon is weer geldig	Ongesteld zijn
Je moen je stikken dder mar naor steken	Je moet er maar rekening mee houden
Ik ken der start noch steul van	Ik ken er niets van
Boesterig weer	Stormachtig weer
Moekerig/breuierig weer	Broeierig weer
Op huus op angaon (oek: op huus angaon)	Naar huis gaan
Bie zukke zetten	Af en toe

Woordenboeken
Grunnegs • Drèents • Stellingwarfs • Sallaands • Tweants • Achterhooks • Oost-Veluws • West-Veluws • Urkers

Bron(nen):

Putterse uutdrukkingen en zegswiezes; boek: Putters Praoten (dialect en folklore in Putten)