Klemtoon

Van Wikipedia

De klemtoon of accent is in de taalkunde een bijzondere eigenschap van bepaalde lettergreep in een woord.

In sommige talen, waaronder voor zover bekend alle Europese talen, krijgt een bepaalde lettergrepen binnen een meerlettergrepig woord een klemtoon. De manier waarop die klemtoon fonetisch wordt verwerkelijkt verschilt van taal tot taal: in sommige talen is de beklemtoonde lettergreep wat luider, in andere vooral wat hoger, en in weer andere vooral wat langer dan de onbeklemtoonde lettergrepen. Het is ook mogelijk dat klinkers in onbeklemtoonde lettergrepen meer gereduceerd worden (zwakker worden uitgesproken) dan klinkers in vergelijkbare beklemtoonde lettergrepen. De meeste talen lijken deze vier dimensies van nadruk met elkaar te verstrengelen.

Over sommige toontalen wordt wel beweerd dat ze helemaal geen klemtoon kennen, of in ieder geval dat het moeilijk is fonetische sporen van klemtoon te vinden.

In veel talen met langere woorden kan verschil worden gemaakt tussen primaire of hoofdklemtoon en secundaire of bijklemtoon. Ieder woord heeft precies één primaire klemtoon en verder een aantal bijklemtonen naar gelang de lengte van het woord. In het Nederlandse woord encyclopedie ligt de hoofdklemtoon bijvoorbeeld op de laatste lettergreep die en bijklemtonen op de lettergrepen en en clo.

[bewerk] Nederlandse klemtoon

De plaats van de klemtoon is in het Nederlands ten dele onvoorspelbaar. De woorden Panama, pyjama en chocola hebben een sterk vergelijkbare lettergreepstructuur, maar de klemtoon ligt in deze woorden op steeds een andere lettergreep. Dat betekent dat voor ieder woord apart onthouden moet worden waar de klemtoon ligt. Bovendien kan in sommige gevallen betekenisverschil worden uitgedrukt door klemtoon, bijvoorbeeld in het verschil tussen overdrijven en overdrijven, of tussen voorkomen en voorkomen. Het Nederlands verschilt hierin van andere talen, zoals het Frans (klemtoon altijd op de laatste lettergreep), het Hongaars (klemtoon ligt altijd op de eerste lettergreep) of het Pools (klemtoon ligt altijd op de een na laatste lettergreep). Toch blijkt de Nederlandse klemtoon ook niet helemaal willekeurig te zijn. De zogenoemde sjwa (de toonloze e aan het eind van mode) krijgt bijvoorbeeld in het Nederlands nooit klemtoon.

Klemtoon wordt in de Nederlandse spelling (anders dan bijvoorbeeld in het Nieuwgrieks) niet systematisch aangeduid.

[bewerk] Notatie

Er zijn verschillende systemen in omloop voor de notatie van klemtoon. We noemen de twee belangrijkste:

• In het Internationaal Fonetisch alfabet, wordt primaire klemtoon aangeduid door een hoge verticale lijn voor de lettergreep, en secundaire klemtoon door een lage verticale lijn. Bijvoorbeeld: [[sɪˌlæbəfɪˈkeɪʃən]]^? or [/sɪˈlæbəfɪˈkeɪʃən/]^? (voor het Engelse woord syllabification).
• In het Nederlands wordt de klemtoon soms ad hoc aangeduid met een accent aigu . Bijvoorbeeld: achterúítgang vs. áchteruitgang.

[bewerk] Klemtoon in zinnen

In zinnen wordt soms ook een klemtoon gelegd op een bepaald woord of zinsdeel. In sommige gevallen is dit bepalend voor de betekenis van de zin. Een voorbeeld:

1. Jan heeft dat geld niet gestolen. (Iemand anders heeft het gestolen)

2. Jan heeft dat geld niet gestolen. (Hij heeft ander geld gestolen)

3. Jan heeft dat geld niet gestolen. (Hij heeft iets anders gestolen)

4. Jan heeft dat geld niet gestolen. (Meerdere betekenissen mogelijk)

5. Jan heeft dat geld niet gestolen. (Hij is op een andere manier aan het geld gekomen)