Scheveningse klederdracht
Van Wikipedia
De Scheveningse klederdracht kent een betrekkelijk lange traditie. Reeds in het midden van de 17de eeuw treft men een schriftelijke vermelding aan van een 'silver haerijser'. Deze hoofdtooi blijkt haar naam niet te hebben verloren, daar men te Scheveningen nog steeds spreekt van een 'íjzer' wanneer het gaat om de hoofdbedekking van een klederdrachtdragende Scheveningse vrouw.
Het dragen van klederdracht raakte voor jonge vrouwen na de Tweede Wereldoorlog uit de mode; daarnaast gingen oudere klederdrachtdragende vrouwen steeds meer over op de algemene dames- of burgerkleding. Sindsdien kwamen er plaatselijk aan de onderzijde geen klederdrachtdragende vrouwen meer bij en vielen aan de bovenzijde meer en meer vrouwen af, hetzij door overlijden hetzij door een overschakeling op de - plaatselijk zo genoemde - burgerkleding.
Alhoewel ook de Scheveningse mannen ooit een vorm van klederdracht kenden, is deze niet in dit artikel betrokken aangezien deze al aan het begin van de 20ste eeuw uit het straatbeeld verdween.
Inhoud |
[bewerk] Onderzoek
Het is opmerkelijk dat tot aan het derde kwartier van de 20ste eeuw - en in de eeuwen eraan voorafgaand - nooit enig onderzoek is gedaan naar de klederdracht van Scheveningen. Men heeft zich lang beperkt tot de weergave van klederdrachtdragende vrouwen op prenten, en op foto's nadat de fotografie haar intrede had gedaan. Meestal gaven dergelijke afbeeldingen niet de realiteit weer, maar een romantische verbeelding van de werkelijkheid.
Voor het eerst is in 1986 een telling verricht die het aantal klederdrachtdragende vrouwen van Scheveningen van dat moment aangaf. Een soortgelijke telling werd na vijf jaar herhaald zodat ook in 1991 een beeld kon worden gevormd van het aantal tóén nog klederdrachtdragende Scheveningse vrouwen. De uitkomst vertoonde ten opzichte van 1986 een grote teruggang. In 1987/1988 volgde, in samenwerking met het Meertens Instituut te Amsterdam, een uitgebreide enquête onder honderd Scheveningse vrouwen waarvan er 50 wél en 50 níét klederdrachtdragend waren. Tenslotte werd een niet-integrale telling gehouden bij de wisseling van de eeuw, namelijk aan het begin van het jaar 2000.
[bewerk] Uitkomsten van de tellingen
Aangezien Scheveningen specifieke wijken kende waarin klederdrachtdragenden konden worden aangetroffen, werd in deze wijken zowel in 1986 als in 1991 integraal geteld, dat wil zeggen huis aan huis. De vraagstelling bleef beperkt tot de vraag of in het bezochte huis ja of nee een klederdrachtdragende vrouw woonde. Door deze beperking kon vlug worden gewerkt; de beide tellingen vonden plaats met de hulp van vrijwilligers en ze konden binnen een week worden afgerond. Hiermee kon worden voorkomen dat door overlijden of door andere beïnvloedende factoren een breuk zou ontstaan met de werkelijkheid van het moment.
Bij de opbouw van de telling voor het jaar 2000 was reeds duidelijk dat een integrale telling niet (meer) relevant was. Voor deze telling is dan ook gewerkt met betrouwbare berichtgevers en -geefsters. Daaronder bevonden zich leidinggevenden van bejaardencentra aangezien zich dáár inmiddels de grootste concentratie van klederdrachtdragende vrouwen bevond. De uitkomsten van de tellingen waren als volgt:
- voor 1986 een totaal van 460 vrouwen,
- voor 1991 een totaal van 281 vrouwen,
- voor 2000 een totaal van 85 vrouwen.
Sindsdien heeft geen telling meer plaatsgevonden, maar zou men heden - dat wil zeggen in 2007 - de situatie opnieuw bezien, dan zou daarbij sprake zijn van een aantal dat zich beweegt tussen de 10 en 20 klederdrachtdragende vrouwen; daarbij heeft de jongste 1933 als geboortejaar. Voor zover men thans te Scheveningen nog jonge vrouwen in klederdracht ziet, betreft het 'gelegenheidsdraagsters'. Met name tijdens de zogeheten Vlaggetjesdag is dit het geval.
[bewerk] Overzicht van de toegepaste klederdracht
Alhoewel de klederdracht in grote lijnen dezelfde is gebleven, valt toch een onderscheid waar te nemen tussen een werkdracht, een daagse of doordeweekse dracht en een zondagsdracht. Hierbij dient het volgende te worden aangetekend. Aangezien de betrokken vrouwen intussen bejaard tot hoog bejaard zijn en het werken niet meer tot hun dagelijkse bezigheden behoort, is de genoemde werkdracht inmiddels verdwenen. Een speciale vermelding verdient de rouwdracht; deze heeft geen andere samenstelling voor wat betreft de gangbare kledingstukken, maar ze wijkt af door de algeheel gehanteerde kleur zwart. Het laatste met uitzondering van de muts van het hoofdijzer die wit blijft.
[bewerk] Samenstelling en kleur van de klederdracht
De specifieke delen van de klederdracht van een Scheveningse vrouw zijn: de onderrok, de bovenrok, het schort, het jak(je), de (omslag)doek, de schoudermantel en het hoofdijzer. Bij de kleding worden zwarte schoenen en zwarte kousen of panties gedragen. Bij de toenmalige werkkleding waren de omslagdoek, de schoudermantel en het hoofdijzer in de meeste gevallen niet aan de orde. De werkkleding werd voornamelijk binnenshuis of rond het huis gedragen, reden waarom de zojuist gemelde kledingstukken niet nodig waren. Een uitzondering daarop vormden de boetsters, vrouwen die ooit de haringnetten repareerden.
Een beknopt overzicht van de kledingstukken. De bovenrok reikt tot op de schoenen en ze is zwart. Aan de onderzijde is ze afgezoomd met een band dat bezemband wordt genoemd vanwege zijn structuur en aanzien. In principe bestaat er geen verschil tussen het aanzien van een doordeweekse en een zondagse bovenrok; hoogstens geven de gebruikte stoffen een verschil aan. Onder de bovenrok wordt een witte onderrok gedragen; deze heeft bijna de lengte van de bovenrok. Een onderrok heeft aan de onderzijde een zogeheten feston - een sierrand - als afwerking. Zondagse en doordeweekse onderrokken wijken onderling niet af.
Het schort heeft niet de functie zoals men deze in algemene zin kent. Het is zuiver aan te merken als een kledingstuk. Een schort wordt altijd gedragen over de reeds genoemde bovenrok. Het doordeweekse schort wijkt af van het zondagse; het eerste heeft een blauw of blauwgrijs streepjespatroon terwijl het zondagse schort glanzend zwart is. Het zondagse schort is aan de beide verticale zijden afgebiesd met een smalle witte strook.
Het jak(je) komt overeen met een nauwsluitende, kraagloze bloes met een ronde hals.De lange mouwen zijn smal toelopend en nauwsluitend aan de pols. Voor de toenmalige werkdracht kende men een jak met een korte mouw; de blauwgrijzige stof die voor deze werkkleding werd gebruikt was 'zusterlinnen' geheten. In de daagse, en met name de zondagse, jakjes komen voor het eerst kleuren naar voren. Deze zijn in het algemeen pastel en niet schreeuwend van opmaak. Bij een rouwdracht is het jakje zwart.
De omslagdoek, kortweg de doek genaamd, is vierkant van vorm met zijden die een lengte en een breedte hebben van omstreeks 1,20 meter. Deze zijden zijn alle afgebiesd met een franje. Ook bij de doeken zijn de kleuren pastel en veelal in harmonie met de kleuren van de jakjes. Een doek wordt tot een driehoek gevouwen en vervolgens om de schouders gedrapeerd en ingespeld volgens traditionele, vaste regels. Bij rouw is de doek eveneens zwart.
De schoudermantel - plaatselijk 'schoermantel' geheten - komt overeen met een mouwloze cape. Ze is cirkelvormig van model. In de mantel is een ronde hals uitgespaard; de beide uiteinden van het halsgedeelte zijn respectievelijk voorzien van een haak en een oog zodat de mantel (uitsluitend) aan de hals wordt gesloten. Een dergelijke mantel wordt zowel door haar eigen zwaarte als door de armen van de draagster op haar plaats gehouden. Ook hier zijn de reeds genoemde pasteltinten aan de orde, vooral aangepast aan en in harmonie met de kleuren van het jakje en de doek. In geval van rouw is de kleur zwart. Men treft bij een schoudermantel aan de achterzijde van het halsgedeelte een harde rechtopstaande kraag aan.
Het hoofdijzer komt overeen met een zilveren beugel die om het hoofd klemt. Aan de voorzijde ervan zitten gouden sierknoppen die 'boeken' worden genoemd. In tegenstelling tot wat men verwacht, gaat het bij een hoofdijzer niet om een aangepast element, maar om een mate van confectie. Over dit hoofdijzer wordt een witte muts gespannen die, afhankelijk van de situatie, van een verschillende soort textiel is vervaardigd. De doordeweekse muts is van een fijnere effen witte stof. In geval van rouw wordt een muts gedragen van een dikkere witte stof.
De zondagse muts is vervaardigd van wit kant met fraai ingewerkte patronen als bloemen en dergelijke. Vaak wordt voor dergelijke mutsen de naam 'blonde muts' gehanteerd waarbij wordt gesteld dat 'blonde' een verbastering zou zijn van 'gebloemde' of 'geblomde'. Dit is niet juist: het gaat om een bepaalde soort kant dat de naam 'blonde' draagt. In het metalen overgangsgedeelte van het ijzer naar de boeken komen kleine gaatjes voor. Daarin wordt aan de beide zijden van het ijzer een gouden sierspeld gestoken. Dergelijke spelden zijn aan hun bovenzijde voorzien van een parel. Een muts moet uiteraard, na enige tijd te zijn gedragen, worden gewassen. Een zogeheten mutsenwaster stijft daarna deze muts, strijkt haar en brengt vervolgens de plooien aan die aan de beide voorzijden van een muts zichtbaar zijn.
[bewerk] Tot slot
In dit alles is het haar van een klederdrachtdragende vrouw niet gekruld maar, strak met een scheiding in het midden, naar achteren gekamd. Voor zover er van lang haar - en daarom van een vlecht - sprake is, wordt die vlecht tot een zogeheten 'toot' samengespeld. Deze toot verdwijnt bij het dragen van het hoofdijzer onder de uitstekende achterzijde van de muts.
Wanneer een Scheveningse klederdrachtdragende vrouw op haar zondags is gekleed, draagt zij sieraden. Het gaat daarbij om een meerrijïg halssnoer van rode gitten of bloedkoralen. Verder sluit de vrouw haar zondagse doek met een gouden speld die het meest overeenkomt met de vorm van de boeken van haar hoofdijzer. Een dergelijke speld wordt 'hartspeld' genoemd. In geval van rouw worden de sieraden afgelegd en worden ook de sierspelden van het hoofdijzer vervangen door eenvoudige zwarte spelden.
Zoals reeds eerder is opgemerkt zijn zowel de schoenen als de kousen zwart, hebben de schoenen geen hoge hakken en vertonen ze weinig opsmuk. Een zwarte handtas vormt de finishing touch van het geheel.
[bewerk] Trivia
- In vroeger jaren kende men geen handtas. Onder de overrok, waarin aan de zijkant een opening (in feite een spleet) was aangebracht, droeg men een witte zak. Deze was met een band om het lichaam gebonden. Via deze spleet of het zogenaamde snirsgat kon men bij en ín deze zak komen. Men droeg daarin de portemonnee, de zakdoek, sleutels en soortgelijke kleine attributen.
- Alhoewel het hoofdijzer van zilver is vervaardigd, bleef voor de hoofdtooi de benaming ijzer gelden.
- Een Scheveningse vrouw droeg als regel klederdracht. Wanneer ze geen klederdracht droeg werd ze aangeduid als zijnde 'een hoed dragend', ongeacht of ze al dan niet in werkelijkheid een hoed droeg. De plaatselijke aanduiding luidde of: 'ze dreegd'n êzer' of: 'ze dreegd'n 'oed'.
- Men kende naast het hoofdijzer een eenvoudig wit kapje dat met name voor het werken werd gebruikt. Merkwaardigerwijs werd deze hoofdbedekking een 'nachtmuts' genoemd. De samenhang is onduidelijk.
- De soms voor een klederdrachtdragende vrouw gehanteerde bijnaam Kniertje is niet gepast en ze doet geen recht aan de waarde van de klederdrachtdragende Scheveningse vrouw.
- De aanduiding visvrouw voor een klederdrachtdragende Scheveningse vrouw is evenzeer ongepast; niet iedere vissersvrouw is of was een visvrouw. De aanduiding is daarom ongepast omdat al heel weldra een associatie ontstaat tussen 'visvrouw' en 'vislucht' of zelfs 'visstank'.
[bewerk] Literatuur
- Cees J. van Hoeken - Schevenings goed, 1984
- Nel Noordervliet-Jol - Schevenings bezit, 2001
- Piet Spaans - Mooi-Tooi, 2000
- Piet Spaans - Verslag van de klederdrachtdragende Scheveningse vrouwen per 1 januari 2000. Rapport, 2000
