Wikipedia:Transliteratie- en transcriptiegids/Latijn en Grieks

Van Wikipedia

De Overlegpagina van de Transliteratie- en transcriptiegids werd te lang, zodat Latijn en Grieks afgesplitst werden.

Latijn en Grieks worden samengenomen, omdat Van Dale een lijst bevat met namen uit de oudheid - deze "namen uit de oudheid" zijn hoofdzakelijk namen uit de Romeinse en Griekse oudheid.

Modern Grieks wordt er bij genomen, omdat veel eigennamen (op diacritische tekens na) in het klassiek en het modern Grieks gelijkaardig geschreven worden.

Verder bevat deze pagina in het hoofdstuk "Transliteratie" een kleine excursus over het omzetten van Middeleeuwse handschriften in (modern) Latijns schrift.

Inhoud 1 Groene boekje 2 Taalunie 3 Van Dale 3.1 Latijn 3.2 Grieks 4 Aardrijkskundige namen 5 Volgens uitspraak 5.1 Latijn 5.2 Klassiek Grieks 5.3 Modern Grieks 6 Transliteratie 6.1 Kanttekeningen bij het Latijnse script 6.1.1 Oudheid 6.1.2 Middeleeuwse manuscripten 6.1.3 Æ en Œ 6.2 Transliteratie van Klassiek Grieks 6.2.1 Wanneer translitereren (en wanneer niet)? 6.2.2 Transliteratiemethode 7 Voetnoten

[bewerk] Groene boekje

Het Groene boekje bevat in principe geen eigennamen, en is dus zelden richtinggevend voor transliteratie en transcriptie van Romeinse en Griekse eigennamen, plaatsnamen en titels van artefacten. Ook voor staande uitdrukkingen die in het Nederlands wel eens in de originele taal worden weergegeven vindt men in het Groene boekje weinig aanduiding hoe dat dan best opgeschreven wordt.

Toch bevat het groene boekje soms woorden die afgeleid werden van namen uit de oudheid. Gezien de roots van de West-Europese culturen (waartoe ook het Nederlands behoort) zijn, wat de oudheid betreft, de afleidingen van namen uit het Latijn en het Grieks veruit in de meerderheid, bijvoorbeeld:

• homerisch
• Juliaans
• oedipuscomplex
• platonisch
• rododendron

Ook treft men in het groene boekje wel eens Nederlandstalige versies van begrippen uit de oudheid aan:

• bacchant en bacchante
• sfinx

Dit zegt natuurlijk weinig of niets over hoe een eigennaam uit de oudheid in Wikipedia dient weergegeven te worden. Nochtans, indien er alternatieve schrijfwijzen zijn, geniet het voorkeur die schrijfwijze te nemen die de band tussen het afgeleide en het origineel het best tot zijn recht laat komen:

• Juliaans verwijst naar Julius Caesar (zie bijvoorbeeld Juliaanse kalender): de schrijfwijze Julius Caesar voor de oude Romein maakt de band duidelijker dan de schrijfwijze Iulius Caesar.
• Idem Oedipus een duidelijker verwijzing naar het naar hem genoemde complex, dan Oidipous, Oidipoes of Edipus (zoals deze naam door o.a. Vondel en Bilderdijk werd geschreven).
• De Griek Euripides schreef een toneelstuk dat in de oorspronkelijke taal de naam Βάκχαι meekreeg. Dit woord is in het Grieks het meervoud van wat in het groene boekje als bacchante wordt aangeduid. Indien de titel van dit toneelstuk in het Nederlands als Bacchanten wordt weergegeven, is het voor nederlandstaligen sneller duidelijk waar die titel op slaat, dan indien deze vertaald wordt door Bakchai, Bakchen, Bacchen, Bakchanten of (het Latijnse) Bacchae.
• Voor de alternatieven Homeros/Homerus en Plato/Platon/Platoon maakt het geen verschil als men alleen naar de afgeleiden in het Groene boekje refereert.

Verder geeft het sfinx (= σφιγξ) voorbeeld een indicatie dat een griekse φ in het Nederlands blijkbaar eerder door een f weergegeven wordt, dan door ph (zoals het in de romaanse talen de gewoonte is); ook de weergave van ξ door ks blijkt na de laatste spellinghervorming verdwenen (oudere versies van het groene boekje geven nog "sfinks" als alternatieve spelling).

Zo ook blijkt uit het rododendron voorbeeld dat de rh voor de weergave van ῥ (dit is rho met spiritus asper, in klassiek Grieks gebruikelijk wanneer de ρ aan het begin van een woord voorkomt) niet langer gebruikelijk is in het Nederlands, maar gewoon als r wordt weergegeven (zo ook heeft de schrijfwijze Rodos de schrijfwijze Rhodos in principe vervangen).

[bewerk] Taalunie

Van Wikipedia:Vragen aan de Taalunie:

De keuze tussen Nederlandse ('vertaalde') namen en buitenlandse ('oorspronkelijke') eigennamen (voor personen, plaatsen e.d.) wordt voor een groot deel bepaald door de traditie. Als vuistregel kunt u ervan uitgaan dat de buitenlandse naam wordt gebruikt, tenzij traditioneel een Nederlandse naam gebruikelijk is. Vandaar wel 'Aix-en-Provence' (geen Nederlands alternatief voorhanden), maar niet 'Paris' (wel een gebruikelijk Nederlands alternatief voorhanden: 'Parijs'). (advies van Taalunie van donderdag 9 juni 2005, 18:00)

Ook voor Latijn en Grieks geldt dit onderscheid: sommige namen werden zo vaak gebruikt dat ze een eigen "versie" hebben gekregen in het Nederlands: ook hier kan "Julius Caesar" als voorbeeld dienen. Ook "Plato" valt hieronder. Cadmus/Kadmos en labdaciden/labdakiden (termen die niet zo vaak gebruikt worden in het Nederlands) zijn al heel wat minder duidelijk: het is niet èènduidig of er een "gebruikelijk Nederlands alternatief" voorhanden is. Voor het Grieks is dit vaak nog minder duidelijk dan voor het Latijn, aangezien veel in het Nederlands "gebruikelijke" schrijfwijzen teruggaan op een opeenvolging van afleidingen en verbasteringen die vaak over het Latijn lopen, zodat het allemaal niet zo duidelijk meer is of het nog wel een Nederlands alternatief is, bijvoorbeeld: Trachinische - of is het Trachische?¹

Nog enkele voorbeelden, deze keer in verband met stammen uit onze contreien, om aan te tonen dat over dat "gebruikelijk" Nederlands alternatief soms wat discussie kan bestaan: Dat Galliërs gebruikelijker is dan Galli is evident, maar hoe zit het met Boii vs. Boiers, Haedui vs. Haeduers? Hoe minder bekend de stam is, des te vaker wordt blijkbaar de Latijnse naam gebruikt.

[bewerk] Van Dale

Zoals in de inleiding geschreven bevat Van Dale (als bijlage) een lijst met namen uit de oudheid. Op sommige punten wijkt deze lijst af van de (weinige) voorkeuren die uit het Groene boekje en de aanbevelingen van de Taalunie volgen:

[bewerk] Latijn

Met die namenlijst van Van Dale zit het meestal wel goed wat het Latijn betreft, toch werd de "uitzondering" (t.o.v. Van Dale!) Julius in plaats van Iulius met grote meerderheid aangenomen door de wikipedia-gemeenschap.

[bewerk] Grieks

Zie: Overleg_Wikipedia:Transliteratie-_en_transcriptiegids/Latijn_en_Grieks#IV (bespreking lopende)

[bewerk] Aardrijkskundige namen

Zie http://taalunieversum.org/taal/aardrijkskundige_namen/ - dit neemt overigens niet weg dat bijvoorbeeld Lutetia en Colonia Agrippina een artikel kunnen krijgen apart van respectievelijk Parijs en Keulen. Zolang het aparte artikel niet bestaat is het aangewezen een redirect-link te organiseren van de oude naam naar de hedendaagse. Als er volwaardige aparte artikels bestaan, worden deze uiteraard ook duidelijk gelinkt met interne links (maar dat spreekt vanzelf).

Aardrijkskundige namen die niet op bovengenoemde lijst voorkomen (vb: Kolonos) volgen de regels zoals uit de rest van deze pagina volgt.

Indien de lijst alternatieve transcripties vermeldt (vb: Mycene/Mykene), wordt voorrang gegeven aan het meest gebruikte - en indien niet èènduidig kan bepaald worden wat door Nederlandstaligen het vaakst gebruikt wordt: die vorm die het dichtst bij de schrijfwijze van de originele taal ligt. De alternatieve spellingswijze wordt wel bij voorkeur in het betreffende artikel vermeld (plus organiseren van redirect op de alternatieve naam).

[bewerk] Volgens uitspraak

[bewerk] Latijn

Een intuïtieve weergave volgens uitspraak is moeilijk hanteerbaar voor een dode taal als het Latijn, die dan nog een tweede leven kende als kerklatijn. De letters "coe" zouden dan bijvoorbeeld iets als tsjé worden in Regina coeli (zoals in de compositie van Vic Nees) en iets als koë in coemptio (één van de Romeinse huwelijksstelsels).

[bewerk] Klassiek Grieks

Ook voor deze dode taal blijken transcriptie- en transliteratiegewoontes belangrijker dan regels gebaseerd op uitspraak: zo wordt bijvoorbeeld Ζεύς traditioneel als Zeus getranscribeerd, en meestal (maar niet door iedereen) als "dzuis" uitgesproken.

Zo ook blijkt de fonetische transcriptie "oe" voor het griekse "ου", die in de tweede helft van de 20e eeuw opgang maakte, aan het begin van 21e eeuw nagenoeg uitgestorven - zie bijvoorbeeld voetnoot bij Oedipus-artikel.

[bewerk] Modern Grieks

Voor modern Grieks is een intuïtieve weergave wel ingeburgerd, bijvoorbeeld Eleftherios Venizelos en niet Eleutherios Venizelos. In grote lijnen komt dit op hetvolgende neer:

Grieks alfabet - Transcriptiegids MODERN GRIEKS
Α	α	Alfa		a			Β	β	Bèta		v
Γ	γ	Gamma		g			Δ	δ	Delta		d
Ε	ε	Epsilon		e			Ζ	ζ	Zèta		z
Η	η	Èta		i			Θ	θ	Thèta		th
Ι	ι	Iota		i			Κ	κ	Kappa		k
Λ	λ	Lambda		l			Μ	μ	Mu		m
Ν	ν	Nu		n			Ξ	ξ	Xi		x
Ο	ο	Omikron		o			Π	π	Pi		p
Ρ	ρ	Rho		r			Σ	σ/ς	Sigma		s
Τ	τ	Tau		t			Υ	υ	Upsilon		y
Φ	φ	Phi		f			Χ	χ	Chi		(c)h
Ψ	ψ	Psi		ps			Ω	ω	Omega		o

Meest voorkomende twee-letter combinaties:

• ει = i
• οι = i
• αι = e
• ου = oe (maar dat wordt meestal als ou geschreven)
• αυ = af/av
• ευ = ef/ev
• γγ = ng
• ντ = d (de δ is in feite meer een th/dh-klank, wordt wel bijna altijd als d geschreven)
• μπ = b

[bewerk] Transliteratie

[bewerk] Kanttekeningen bij het Latijnse script

De samenvatting van deze paragraaf zou men als volgt kunnen formuleren: zo goed als elk Latijns woord (en bij uitbreiding: elk woord in Latijns schrift) dat vandaag op uw bord komt, is op èèn of andere manier het resultaat van een transcriptie of transliteratie, maar geen nood: de transliteratie- en transcriptiegewoontes voor Latijns schrift zijn vrij stabiel.

[bewerk] Oudheid

Van de letters u, v, w, i, j en y komen in het oorspronkelijke Latijnse alfabet van de Romeinse oudheid alleen de V en de I voor. Na een mislukte poging van Keizer Claudius om drie nieuwe letters te creëren, werd in de late oudheid nog de letter Y toegevoegd (om de Griekse Υ in leenwoorden weer te geven). De letter K was voor de Romeinen een uitzonderlijke letter, voor enkele inheemse woorden, niet de omzetting van de Griekse Κ (daarvoor werd de C gebruikt).

Door gewoontes die eeuwen duurden voor ze min of meer stabiliseerden, wordt de Romeinse letter V al naar gelang de context en graad van inculturatie als b, f, v, w of u, en de Romeinse I als i, j, ij of y "getransformeerd" of weergegeven (om maar enkele voorbeelden te noemen). Met andere woorden: de Romeinen schreven IVLIVS en zelfs niet IULIUS. Een aantal van deze transformaties zijn zo ingeburgerd dat een 21e-eeuwse uitgever van een Latijnse tekst er al lang niet meer bij stilstaat dat er een mix van transliteratiegewoontes bij komt kijken om weer te geven wat bijvoorbeeld Cicero "oorspronkelijk" schreef. Andere gewoontes zijn dan weer tot in de 21e eeuw onduidelijk, bijvoorbeeld: wordt het Latijnse Caius (CAIVS) al dan niet als Gaius weergegeven in het Nederlands?²

[bewerk] Middeleeuwse manuscripten

Voor uitgevers van oorspronkelijke Latijnse teksten zijn er dus zelden transliteratieproblemen: de kennis van hoe de "ouden" spelden en wat de transliteratiestandaarden zijn en waren, is voor elke plaats en periode zonder veel probleem bekend.³

Merkwaardig genoeg is er voor uitgevers wel een probleem wanneer ze oorspronkelijke teksten uit een ver verleden willen uitgeven die wel het Latijnse script gebruiken, maar niet de Latijnse taal: dit geldt bijvoorbeeld voor het Middelnederlands (want de late middeleeuwen waren de periode bij uitstek dat de lettertransformaties van het Latijnse schrift aan het "schuiven" waren): behalve dat meestal al het handschrift van de oorspronkelijke auteur ontbreekt, zijn er keuzes te maken of bijvoorbeeld "u(u)" en "v(v)" naar "w" of "ui" (enz..) getranscribeerd worden waar wij dit vandaag zo zouden doen: "uaerheyt" of "vaerheyt" of "waerheyt" of ...? Moesten de Middelnederlandse manuscripten al consistent zijn zou al een hele stap vooruit zijn, maar dat zijn ze niet!

Het volgende voorbeeld toont aan de hand van enkele uittreksels uit de brieven van Hadewijch/Hadewych hoe groot die verschillen kunnen zijn. Links uit een uitgave van N. de Paepe (1979), rechts zoals uitgegeven door P. Mommaers nauwelijks 11 jaar later. Verschillen worden in vet aangegeven.

Leert te besiene wat God es: Hoe hi es waarheit alre dingen jegenwerdichilike (Br. I, 16-17)	Leert te besiene wat god es: Hoe hi es waerheit alre dinghen ieghenwerdichilike (Br. I, 25-26)
Siet hoe vaderlike u God gehoet hevet ende wat hi u gegeven hevet ende wat hi u gelooft hevet (Br. I, 22-23)	Siet hoe vaderlike .v. god ghehuet heuet Ende Wat hi v ghegheuen heuet Ende wat hi v gheloeft heuet (Br. I, 33-35)

In al deze gevallen zal wikipedia de up-to-date meest courante transcripties proberen te volgen. In het voorgaande voorbeeld dus de transcriptie van Mommaers, wegens meer up-to-date - in dit geval ligt de recentere transcriptie/transliteratie, misschien ten nadele van leesbaarheid voor de moderne mens, dichter bij het origineel⁴. Laat u ook niet misleiden door te denken dat deze versie die dichter bij het origineel staat geen transliteratie of transcriptie meer zou zijn: minstens worden de overvloedige afkortingstekens die in Middeleeuwse handschriften gebruikelijk zijn (evenals de interpunctie die niet vergelijkbaar is met een moderne aanpak) voor de moderne lezer uitgeschreven, volgens keuzes te bepalen door de uitgever.

[bewerk] Æ en Œ

In het begin van de 21e eeuw worden æ en œ nog zelden "aaneengeplakt" weergegeven in Latijnse teksten die bestemd zijn voor Nederlandstaligen, en schrijft Wikipedia dus in de plaats doorgaans ae en oe in zijn Nederlandstalige subdomeinen.

[bewerk] Transliteratie van Klassiek Grieks

[bewerk] Wanneer translitereren (en wanneer niet)?

Griekse namen en uitdrukkingen uit de oudheid zullen in veel gevallen een vernederlandste vorm hebben gekregen, of, zoals het in het hierboven geciteerde advies van de Taalunie genoemd wordt: een Nederlandse naam die traditioneel gebruikelijk is. Oedipus, Plato, bacchanten en panta rhei zijn daar voorbeelden van. Gezien de grote verspreiding van de Romaanse talen zal de meest gebruikelijke vernederlandste vorm vrij regelmatig van een oorspronkelijk Latijnse benaming afgeleid zijn. Als er zo'n algemeen gebruikte Nederlandse vorm is volgt in principe geen transliteratie (tenzij "algemeen gebruikte Nederlandse vorm" en "transliteratie" samenvallen, natuurlijk).

Indien er alternatieve "standaard"vormen zijn die in het Nederlands ongeveer even vaak voorkomen, wordt voor eigennamen die vorm gekozen die het dichtst bij het Grieks aansluit (bijvoorbeeld Aischylos en niet "Aeschylus"). Voor samengestelde uitdrukkingen (inclusief eigennamen in een naamval) worden zo veel mogelijk woorden apart in het Nederlands vertaald, bijvoorbeeld: Trojaanse Vrouwen of Vrouwen van Troje eerder dan Troades of Troiades. Hier gaat men alleen terug naar het Grieks (of gelatiniseerd, of renaissancistisch) model indien het niet èènduidig is welke van de Nederlandstalige vormen het meest gebruikt wordt. In alle andere gevallen wordt gekozen voor een transliteratie zoals toegelicht in het volgende onderdeel.

Indien een woord zowel in het Klassieke Grieks als in het Moderne Grieks hetzelfde is (en ook hetzelfde begrip aanduidt), wordt voorkeur gegeven aan de meer traditionele weergave.

[bewerk] Transliteratiemethode

De "methode" van het translitereren wordt voor artikeltitels enkel toegepast indien alle andere methoden die in het voorgaande onderdeel beschreven staan zonder uitkomst blijven. In de tekst van een artikel kan uiteraard de transliteratie volgens onderstaande tabel tevens achter om het even welk Grieks woord volgen, eventueel met verwijzing naar deze transliteratietabel ({{Transliteratie Klassiek Grieks}}).

Grieks alfabet - Transliteratiegids KLASSIEK GRIEKS
spiritus asper (῾) wordt h vòòr klinker
Α	α	alfa	a			Ν	ν	nu	n
Β	β	bèta	b			Ξ	ξ	xi	x
Γ	γ	gamma	g - n vòòr γ, κ, χ, ξ			Ο	ο	omikron	o
Δ	δ	delta	d			Π	π	pi	p
Ε	ε	epsilon	e			Ρ	ρ	rho	r
Ζ	ζ	zèta	dz			Σ	σ/ς	sigma	s
Η	η	èta	ē			Τ	τ	tau	t
Θ	θ	thèta	th			Υ	υ	ypsilon	y - u nà klinker
Ι	ι	iota	i			Φ	φ	phi	f
Κ	κ	kappa	k			Χ	χ	chi	ch
Λ	λ	lambda	l			Ψ	ψ	psi	ps
Μ	μ	mu	m			Ω	ω	omega	o(o) (lange o, zoals in rood of lopen)

PS: deze tabel werd opgesteld voor Ionisch/Attisch en Koinē. De toepasbaarheid voor andere varianten van het Grieks is mogelijk beperkt.

[bewerk] Voetnoten

¹ Zie Overleg:Trachiniae

² Gaius lijkt de algemeen gebruikte Nederlandse vorm en wordt dus als "voorkeur-vorm" in Wikipedia gebruikt. Cajus en Gajus komen als vorm nog minder voor dan Caius, tenzij als vertaling van het Griekse Γάϊος (zie bijvoorbeeld de Derde brief van Johannes). Dit Γάϊος wordt in het Latijn afwisselend als "Gaius" en "Caius" vertaald (bron: Novum Testamentum Graece et Latine, ed. Nestle-Aland, 22e uitgave, 1963).

³ Een voorbeeld van zo'n "bekende" transliteratiestandaard: Frankrijk, eind van de 19e eeuw spelt in uitgaven van Latijnse teksten Jupiter, Julius, Iulus, Cajus en uitzonderlijk een keertje Caius. Niet gebruikt zijn Iupiter, Iulius, Julus, Gaius en Gajus, en zeker niet de varianten met V/v in plaats van de klinker U/u (enz...). Veel logica moet men er niet achter zoeken: met "Iulus" bedoelt men op dat moment wel degelijk de mythologische figuur naar wie de Gens "Julia" genoemd werd, en waar de naam "Julius" van afgeleid werd. (bron: Gradus ad Parnassum, Parijs, 1883)

⁴ Een toegevoegde vertaling/omzetting naar modern Nederlands zal dus meestal meer dan welkom zijn!