Walraversijde
Van Wikipedia
Walraversijde was een middeleeuws vissersdorp langs de Vlaamse Kust. Het was gelegen in een duinengebied in het huidige Raversijde, naast Oostende, België.
Inhoud |
[bewerk] Voorgeschiedenis
Na de laatste ijstijd vormden er zich achter het strand en de duinen van de Vlaamse kust in de loop der tijden, volgens een grillig en steeds wijzigend patroon, een zoetwatermoerasgebied. Door eeuwenlange opeenhoping van vergane waterplanten, werden deze moerassen langzaam omgevormd tot een veengebied. Door de stijging van het zeespiegel en door regelmatige overstromingen door de zee vormden er zich getijdengeulen, slikken en schorren. In de laatste 2000 jaar daalde de zeespiegel dan weer geleidelijk, zodat het zoetwater langzamerhand weer de bovenhand kreeg en er een dikke veenlaag kon gevormd worden.
In de omgeving van Walraversijde zijn er enkele sporen teruggevonden van menselijke aanwezigheid in het Neolithicum en de bronstijd. Waarschijnlijk betrof het hier nomadische jagers en vissers.
De schorren verhoogden geleidelijk door afzetting van klei en slib. Hierdoor werd ook de schorrenvegetatie langzamerhand vervangen door zoetwaterplanten. Bij springtij werden deze gebieden echter nog steeds overstroomd. Hierdoor ontstonden er ook zoutweiden. Zout was een belangrijk en gegeerd product. In de ijzertijd en de Romeinse tijd waren in in de omgeving van Walraversijde zoutzieders aan het werk. Er zijn hiervan sporen teruggevonden in het huidige Leffinge, op nauwelijks enkele kilometers achter de huidige kustlijn. Maar ook in Raversijde heeft men resten gevonden van een zoutpanne uit de Romeinse tijd. In 2005 heeft men bij nieuwe opgravingen resten teruggevonden uit de eerste tot derde eeuw van een oude twaalf meter brede Romeinse dijk, aangedikt met veen. De vondst van terra sigilata (rood vernist aardewerk uit Frankrijk) is een overtuigend bewijs van de menselijke aanwezigheid in de Romeinse tijd. Er was in die tijd ook intensieve veenontginning in Raversijde. Men heeft sporen teruggevonden van Romeinse veenwinningskuilen. Turf is steeds een belangrijke brandstof geweest. Toen in de 406 de Rijngrens begaf en het Romeinse Rijk verder tot verval kwam, werden deze zoutuitbatingen verlaten. Later zouden er in de onmiddellijke omgeving enkele Germaanse (voornamelijk Saksische) boerderijen uitgroeien tot dorpen zoals Leffinge en Ichtegem.
De gebieden langs de getijdengeulen werden echter dagelijks overspoeld door de getijden. In een dergelijk gebied ontstond de brede Testerepgeul met een langgerekt schorrengebied. Langs deze grote geul ontstonden er nederzettingen zoals Oostende, Westende en ook Walraversijde. Ze lagen in een getijden- en waddengebied doorsneden door vele getijdengeulen, waarvan er nu nog enkele bestaan. Vanaf de 8ste eeuw, toen dit gebied steeds minder overspoeld werd door de zee en de getijdengeulen begonnen dicht te slibben, kwamen er zich permanent bewoners, ditmaal Saksen, vestigen op wat hoger gelegen gedeelten in dit gebied. Het kustgebied werd aangeduid als pagus Flandrensis (Vlaanderengouw), waarin het Saksisch woord flam voorkomt (veilige hoogte in overstroomd gebied). De schorrenvegetatie was uitermate geschikt voor de schapenteelt. De wol van deze schapen werd gegeerd en er ontstond in de Merovingische tijd een industrie rond ‘het Friese laken’.
In de 10e eeuw kregen de opeenvolgende graven van Vlaanderen heel wat gebieden in hun bezit langs de schorren van Testerep, een landtong van Westende tot Oostende, en de getijdengeulen in Bredene en Slijpe. De naam ‘Bredene’ is trouwens afkomstig van “Brede Ede’ (De Noord Ede was ook een getijdengeul). Deze gebieden werden uitgebouwd tot grote grafelijke schaapsdomeinen. Er werden verschillende binnendijken, haaks op de kustlijn, aangelegd om deze domeinen te beschermen tegen de zee. Rond 1150 was men begonnen met de definitieve inpoldering van de kustvlakte. Het huidige Mariakerke, gelegen tussen Oostende en Raversijde, werd reeds in 1115 vernoemd als Testerepsi parrochia.
[bewerk] Eerste nederzetting
In 1357 is er voor eerst sprake van Walraversijde in een geschreven document als ‘Walravens hide’. Er was een kleine, permanente vissersgehucht op die plaats ontstaan: ‘Walrafs IJde’. Het Oudsaksisch woord “ijde’ komt als uitgang ook voor in de plaatsnamen Lombardsijde en Koksijde. Het betekent landingsplaats. Dus Walrafs IJde of Walravens hide betekent ‘de landingsplaats van een zekere Walraf’. Dezelfde uitgang komt ook voor in het Engels als ‘hithe, hryther en hyth’, zoals in de plaatsnamen Rotherhithe (het schiereiland langs de Thames van waaruit de Mayflower met de Pelgrim Fathers in 1620 vertrok naar Virginia) en Hythe (een Engels kuststadje vlakbij Folkestone).
Achter een duinenrij ontstond er dus rond die tijd op die plaats een kleine gemeenschap, die leefde van visserij maar ook van zeeroverij (zoals gebruikelijk in die tijd), en van schapenkweek in de schorren. Bovendien dreven zij ook internationale handel, zelfs tot in het noorden van Schotland.
Trouwens, om handelsschepen te beschermen tegen deze zeeroverij, ging men in de 14e eeuw over tot het plaatsen van primitieve kanonnen aan boord, eerst op het dek en vervolgens ook in het ruim (via het aanbrengen van loopsgaten). Maar het bleef een hachelijke onderneming om de piraten van zich af te schudden.
Het einde van de 14e eeuw waren beroerde tijden: Opstand te Gent onder leiding van Filips van Artevelde, resulterend in de nederlaag te Westrozebeke. Economische achteruitgang belette de vishandel met het binnenland. De duinenrij werd verwaarloosd en ondermijnd door de vele konijnengangen. De Vincentiusstorm van 22 januari 1394 was ongemeen hevig. De duinenrij werd doorbroken en Testerep werd overspoeld. Deze oorspronkelijke site van Walraversijde was reddeloos verloren en werd dan ook opgegeven.
[bewerk] Tweede nederzetting
In 1399 gaf Jan zonder Vrees, hertog van Bourgondië, bevel tot het oprichten van een nieuwe dijk langs de kust, de zogenaamde ‘Gravejansdijk’, waarvan er nu nog sporen terug te vinden zijn. Achter deze dijk werd langzamerhand een nieuw Walraversijde opgebouwd op reeds gebruikte landbouwgrond, op de plaats van de huidige site. Deze kleine gemeenschap groeide spoedig uit tot een welstellend dorp van ongeveer 100 dicht op elkaar gebouwde bakstenen huizen, met een molen, een brouwerij en een tamelijk grote driebeukige kerk van Johannes-de-Doper (gebouwd tussen 1420 en 1430). De lage kerktoren in gotische stijl was gebouwd op dezelfde wijze als de kerktoren van het Onze-Lieve-Vrouw-ter-Duinenkerk in Mariakerke, dat iets verderop lag in de richting Oostende. De kerktoren had een plat dak, dat ook gebruikt werd als uitkijk en baken voor de zeelui.
Het hoogtepunt van Walraversijde werd, zoals duidelijk blijkt uit de opgravingen, bereikt rond 1465. Dit was tevens de bloeitijd van Vlaanderen en de Vlaamse schilderkunst, de zogenaamde “Gouden 15de Eeuw’. Deze welstand staat in schril contrast met de algemeen heersende opvatting dat vissers arm waren. De meeste vissers waren immers eigenaar van hun boot en het vistuig. Een gevonden benen brilmontuur duidt erop dat er lieden waren die konden lezen en schrijven en dus ook de handelsboeken konden bijhouden. De bakstenen huizen waren iets kleiner dan 100 m² en slechts enkele waren ongeveer 150 m² groot. Ze waren echter allemaal, naar de normen van de tijd, gezellig en comfortabel ingericht met bakstenen waterputten, bakstenen latrines en ondergrondse koelruimtes.
[bewerk] Verval
In juli 1489 wordt Oostende geplunderd en in brand gestoken door aanhangers van de Duitse koning Maximiliaan I van Oostenrijk, aangevoerd door Daniël van Praet, kapitein van Nieuwpoort. Ook Walraversijde bleef niet gespaard. Het luidde een periode van ontvolking en economische achteruitgang in. Tegen 1510 waren reeds enkele huizen vervallen en tegen 1534 waren er al enkele gedeelten van Walraversijde verlaten. In 1548 zijn er nog meer verwoestingen, toen Oostende werd veroverd door de Engelsen en de Hollanders. Tenslotte bleef er van Walraversijde niet meer over dan enkele huizen rond de kerk en de molen. Op de ’Grote Kaart van het Brugse Vrije’ van Pieter Pourbus uit 1571 (slechts bewaard als kopie door Pieter Claeissins), staat Walraversijde nog vermeld als een klein gehucht met kerk en molen, gelegen langs een getijdengeul achter de duinen.
Aan het einde van de 16e eeuw, bij het opkomen van het protestantisme, woedde er in Vlaanderen een langdurige godsdienstoorlog tussen de Spaanse heersers en de Vlaamse edelen. Na de Slag bij Nieuwpoort op 2 juli 1600 trok het leger van de Prins van Oranje zich terug naar Oostende. Hierbij moest zij ook passeren langs Walraversijde, met de nodige gevolgen. Kort daarop begon het Beleg van Oostende (1601-1604), een der bloedigste episodes uit de 17e eeuw. De weinige resterende woningen uit Walraversijde werden door de Spaanse cavalerie als onderkomen gebruikt. Dit werd waarschijnlijk de doodsteek voor deze eens zo bloeiende gemeenschap. Een kaart uit 1628 toont op deze site nog slechts groene velden. De kerk was vervallen en werd nu als schuur gebruikt. Nochtans bleef de kerktoren verder benut als baken voor de scheepvaart tot aan de afbraak ervan in 1860.
[bewerk] Hernieuwde belangstelling
Aan het einde van de 20ste eeuw groeide er een archeologische interesse voor Walraversijde. Er was al enig onderzoek gebeurd rond 1950 op het strand van Raversijde. Dit betrof de eerste nederzetting (uit de 13de-14e eeuw), die door de zee werd verzwolgen. Bij laag tij kon men er toen nog het grondplan zien van de fundamenten van enkele huisjes en van ontgonnen veenlagen. Door de bouw van nieuwe golfbrekers werd dit alles opnieuw bedolven onder het zand.
In het voorjaar van 1992 startte een nieuw systematisch archeologisch onderzoek, ditmaal achter de duinenrij in het pas verworven Provinciaal Domein Raversijde. Dit leverde een schat aan diverse en goed bewaarde gegevens op uit het dagelijkse leven en de visserij, maar ook wapentuig zoals kanonballen, dolken en onderdelen van kruisbogen.
De talrijke vondsten resulteerden in de uitbouw van het Provinciaal Museum Walraversijde. Hierbij werden ook enkele woningen op getrouwe wijze gereconstrueerd met de oorspronkelijke bakstenen gevonden op de site. Het interieur en de inboedel van de huizen werd gekopieerd van de talrijke geïllustreerde manuscripten uit die tijd. Op deze wijze krijgt men een goede indruk hoe de bewoners van Walraversijde leefden en werkten.
[bewerk] De huizen van Walraversijde
Het Provinciaal Museum Walraversijde heeft vier vissershuizen uit de bloeiperiode rond 1465 op getrouwe wijze heropgebouwd. Hierbij werden uitsluitend bakstenen gebruikt die ter plaatse opgegraven werden. Het interieur en de inrichting van de huizen gebeurde aan de hand van replica’s van opgegraven materiaal of naar afbeeldingen op schilderijen, miniaturen en geïllustreerde manuscripten uit die tijd. Aldus kon dit ambitieus project een getrouwe evocatie geven van deze nederzetting en krijgt men een goede indruk hoe de bewoners van Walraversijde leefden en werkten
Deze vier huizen zijn :
- het huis van de reder : een grote woning waar de enige gouden munt tot nu toe gevonden werd. Deze gouden munt draagt de beeltenis van Conrad III von Dhaun, aartsbisschop van Mainz (1419-1434). De munt zou geslagen zijn tussen 1411 en 1434. Men neemt dan ook aan dat dit huis aan een tussenhandelaar heeft behoord. Dit huis had dan ook glasramen, een relatief duur luxeproduct, en een rijkversierde koffer, een tresoor en een bordenkast als meubilair. Naast de eettafel met tinnen vaatwerk, middeleeuws glas en majolica borden, staan twee seigneuriale stoelen. Het schrijftablet staat op een veelhoekige klapwangtafel, met ernaast een x-vormige ‘prekestoel’. Erop liggen enkele aantekenboekjes met wastabletten. De muren waren voorzien van diverse wandbekleding in een mengsel van wol en linnen. Het hemelbed met duur beddengoed behoorde tot het duurste meubilair in een woning (dit is mogelijk het enige authentieke exemplaar in Europa).
- het huis van de vissersweduwe: hier werden de ramen bedekt met traliewerk van wilgentwijgen en houten schuifluiken. Naast een eenvoudige tafel staat een tonstoel. De tafel is gedekt met houten kommen, houten lepels, ronde snijplanken en rood aardewerk, een mes met benen heft en een linnen tafelkleed. Het eenvoudig bed staat onder de trap.
- het huis van de visroker : de muur is bekleed met een geverfde stof als imitatiewandtapijt. Hethoge bed staat in een ingebouwde alkoof. Aan de voet ervan is een opstapje, dat dienst deed als bergruimte. Ernaast staat een kinderbedje met ratel.
- de visrokerij en bakkerij :
[bewerk] Het leven in een middeleeuwse vissersgemeenschap
Walraversijde was een gemeenschap van vissers en handelaren. Vis speelde in de Middeleeuwen een belangrijke rol in de voedselketen. Er waren veel dagen dat het eten van vlees of zuivelproducten door de Kerk verboden was (vrijdagen, de vastenperiode, en nog andere vastendagen of ‘visdagen’).
De mannen visten in zeilboten op de Noordzee (meestal op haring), soms tot tegen Schotland (voor de kabeljauwvangst). Er waren misschien wel 20 vissersboten met bemanning (tussen de dertien en twintig man) in Walraversijde. De schippers bezaten elk hun eigen boot en netten. Dit alles wijst op een zekere welvaart.
De vissers waren gekleed in waterdichte pakken (in gestreepte linnen zeildoek, ingesmeerd met olie). Zij gebruikten netten met vlotters van kurk en hout,en loden gewichten (ook in baksteen of natuursteen), of verzwaarde lijnen met ijzeren vishaken. Deze netten moesten voortdurend hersteld worden. Hiervoor gebruikte men boetnaalden uit hout en been, waarvan er verschillende teruggevonden werden.
Haring was wellicht de meestgevangen vissoort. De vissers voerden een levendige handel in kaakharing. Deze was echter, sinds het begin van de 13e eeuw, een monopolie van de Hanze uit Duitsland en Zuid-Zweden (Schonense kaakharing).. In de vroege 15e eeuw, rond 1420, kwam daar verandering in en konden de Vlaamse vissers ook op wettige wijze kaakharing produceren. Dorr het kaken van haring kon haring veel langer bewaard worden en dus ook in het binnenland verhandeld worden. Dit gaf aanleiding tot een levendige handel.
Kaakharing werd in tonnen geschikt en gepekeld. Deze tonnen waren gemaakt met hout uit het Baltisch gebied, vnl. uit de regio rond Gdansk (in het huidige Polen). Deze tonnen waren dus oorspronkelijk gebruikt voor de invoer van Hanseatische gekaakte haring.
Andere bewaarmethodes voor haring waren droogharing en korfharing (met zout besprenkelde haring in korven). Verder ving men kabeljauw, schol en wijting en ook platvissen, zoals bot, schar en pladijs. Vis werd ook gerookt, waardoor niet alleen de smaak verbeterde, maar ook deze vis langer kon bewaard worden.
Vrouwen zochten naar mosselen, en krabben langs de waterlijn. Garnalen werden gevangen in ondiep water, mogelijk met netten getrokken door paarden, zoals dit nu nog voorkomt als toeristisch evenement in Oostduinkerke.
Walraversijde bezat geen markt. Vis werd verhandeld door tussenpersonen, ‘weerden’ genoemd. Sommige schippers gaven het vissen op en werden zelf tussenhandelaar. Deze gingen dan vlug de markt domineren. Ze werden de financiers van lokale schippers, die dan in hun dienst begonnen te varen.
De visserij was echter niet de enige bron van inkomsten. De vissers verkochten dikwijls hun vis in Engeland en keerden dan terug met handelswaar, zoals steenkool, graan, Engels tin en Engelse stoffen. Mogelijk waren er ook enkele echte vrachtschepen, die dan Vlaamse goederen uitvoerden en terugkeerden met buitenlandse goederen.
Er werden op de site verschillende voorwerpen gevonden die van veel verder afkomstig waren, zoals een kam in Afrikaans ivoor, zwarte peper uit Zuid-Indië, Rijnlands steengoed met zoutglazuur en veel dure schotels in goudlustermajolica uit Spanje. Waarschijnlijk werden deze ingevoerd via Brugge, die in die tijd een belangrijke haven was. Hun aanwezigheid op deze site wijst nogmaals op een zekere welstand van de plaatselijke bevolking. Een andere mogelijkheid is dat deze dure goederen, of een gedeelte ervan, de buit zijn van piraterij of afkomsig zijn uit wrakken. Piraterij was in die tijd een veel voorkomende praktijk. Onbekende schepen werden beschouwd als prooi, en zeker als ze minder zwaar bewapend waren of minder manschappen aan boord hadden. De vissers van Walraversijde hadden hierin een tamelijk kwalijke reputatie, zoals blijkt uit documenten uit die tijd. De winterstormen en de zandbanken voor de kust zorgen ervoor dat er regelmatig scheepswrakken terecht kwamen op het strand van Walraversijde. Dit leverde in de meeste gevallen ook een rijke buit op.
De vissers van Walraversijde traden dus soms op als piraten, maar waren in veel gevallen zelf het slachtoffer van piraterij, zoals rond 1460 toen er velen gedood werden door Franse piraten uit Honfleur en Dieppe. Soms werden Walraversijdse vissers, die toevallig aanwezig waren in een buitenlandse haven, het slachtoffer van represailles en soms lange opsluiting, als er schepen uit die haven aangevallen waren geweest door andere Walraversijdse vissers. Hun beroep was dus zeker niet zonder risico’s. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de vissers zich zo zwaar mogelijk bewapenden. Men heeft op de site resten van kruisbogen en nierdolken gevonden.
Zij geraakten ook betrokken in de oorlog tussen Franse koning Lodewijk XI en Karel de Stoute, hertog van Bourgondië (periode 1465-1477). Dit waren slechte tijden voor de vissers van Walraversijde. Ze moesten schepen en zeelui afstaan voor de bescherming van de Vlaamse vissersvloot. Tenslotte moesten ze zelfs een duur oorlogsschip kopen met een klein kanon. Er kon enkel nog gevist worden in konvooi, onder bescherming van oorlogsschepen. Na deze oorlog volgde er een burgeroorlog in Vlaanderen. Walraversijde lag tussen de opponenten Oostende en Nieuwpoort en deelde dus mee in de klappen. Dit alles leidde tot het verval van deze bloeiende gemeenschap.
In 1999 heeft men een bijzondere vondst gedaan : een muntdepot, bestaande uit 211 zilveren plakken of ‘dubbele groten’ met een hoog zilvergehalte uit de tijd van Lodewijk van Male (1330-1384), graaf van Vlaanderen van 1346 tot 1380. Ze zouden gemunt zijn tussen 1373 en 1380. In die tijd was er beroering in het graafschap Vlaanderen, met een opstand van Gent en enkele andere steden, onder leiding van Filips van Artevelde, tegen de graaf en zijn schoonzoon, Filips de Stoute, hertog van Bourgondië.
[bewerk] Referentiewerken
- Deseyne, A. (1993). Raversijde: geschiedenis van het Koninklijk Domein. Provincie West-Vlaanderen
- Kightly, Ch. et al.(2003) - Walraversijde 1465 (van archeologische opgraving tot daadwerkelijke reconstructie)
- Pieters, M. (1995). Een 15de-eeuwse sector van het verdwenen vissersdorp te Raversijde (stad Oostende, prov. West-Vlaanderen): interimverslag 1994
- Pieters, M. (2002). Raversijde 1992-2002: een balans na 10 jaar archeologisch onderzoek [Raversijde 1992-2002
- Pieters, M. et al. (2002). Middeleeuwse en latere insignes en devotionalia uit Raversijde
[bewerk] Zie ook
[bewerk] Externe links
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Walraversijde op Wikimedia Commons. |
