Kolonizacja wołoska
Z Wikipedii
Kolonizacja wołoska - fala migracji i osadnictwa na obszarze Karpat, trwająca od XIII do XVI wieku.
[edytuj] Kolebka Wołochów
Kolebką ludów arumuńskich (wołoskich) były Bałkany. W Średnowieczu byli tam istotnym elementem etnicznym, choć ze względu na bogatą historię tego obszaru, bynajmniej nie jednolitym genetycznie. Jako jedną z kolebek Wołochów współcześni autorzy podają Epir, co tłumaczyłoby korelacje w warstwie lingwistycznej z językami albańskimi. Tam, po rozbiciu przez Normanów Cesarstwa w Konstantynopolu, powstaje Wielka Walachia, czyli jeden z przejściowych bytów politycznych w tym regionie. Stamtąd mniej więcej w XII w. Wołosi zostali częściowo odepchnięci na północ. W XII-XIII razem z Bułgarami posiadają wspólny byt polityczny - Cesarstwo Wołochów i Bułgarów. Następnie, po ustąpieniu Mongołów w poł. XIII w., Wołosi wędrują dalej i zakładają na częściowo wyludnionych terenach, już na północ od Dunaju, księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny. Jednakże migracje te nie miały mimo wszystko większego wpływu na zanik kultury wołoskiej na Bałkanie - ta funkcjonuje do dziś, choć w reliktowej formie. Przyczyniło się do tego asymilacja Wołochów przez powstające od poł XIX w. mocno nacjonalistyczne państwa, przy czym sami Wołosi ostatecznie nie doczekali się swojego (oczywiście nie licząc Rumunii).
[edytuj] Kolonizacja w Karpatach Wschodnich
Prawdopodobnie presja spowodowana zajmowaniem Bałkanów przez Turków, skłoniła część klanów wołoskich do wędrówki jeszcze bardziej na północ i zachód i osiedlania się na terenach obecnej Ukrainy, Polski, Węgier, Słowacji a nawet Czech. Klimat Zachodnich Karpat odbiegał jednak znacznie od klimatu Bałkanów, przeto Wołosi musieli porzucić podstawową formę ich gospodarowania - pasterstwo transhumanacyjne - co doprowadziło do zakładania stałych osad/wsi lokowanych na prawie wołoskim. Dalsza kolonizacja wołoska w Zachodnich Karpatach miała pod względem etnicznym charakter mieszany - wołosko-ruski. Im dalej na zachód, tym słabszy stawał się element wołoski, zaś coraz większą część ludnościowego substratu kolonizacji tworzyli Rusini, a nawet pasterze polscy bądź słowaccy. W połowie XIV wieku kolonizacja wołoska dotarła do wschodnich terenów dzisiejszej Polski (ówczesne pogranicze polsko-ruskie), w XV wieku - do Tatr, a na przełomie XVI i XVII wieku zatrzymała się na pograniczu słowacko-morawskim - w regionie Kysuce i w tzw. Morawskiej Wołoszczyźnie na północnych Morawach. W Polsce osadnictwo wołoskie objęło np. Zawoję, Jeleśnię, Rycerkę.
Jak widać, przymiotnika "wołoski" w nazwie tej fali migracji nie należy rozumieć dosłownie. Co prawda Wołosi uczestniczyli w tej migracji do samego jej końca, jednak to nie czynnik etniczny decydował o jej specyfice. W odróżnieniu od typowego dla terenów nizinnych rolnictwa, kolonizacja wołoska miała przede wszystkim charakter pasterski, zaś produkcja typowo rolna miała tylko znaczenie uboczne, uzupełniające. Pasterze wykorzystywali gospodarczo tereny wysokogórskie, dotychczas w ogóle nie zasiedlone albo nawet opuszczone przez poprzednich osadników - tam, gdzie kolonizacja typowo rolnicza okazała się bezskuteczna. Ponieważ prowadziło to do gospodarczego wykorzystania tych ziem, a więc do generowania przez nie dochodów, kolonizację wołoską popierali królowie Węgier i Polski oraz lokalni właściciele ziemscy. Kolonizacja wołoska często polegała nie na zakładaniu osad na tzw. surowym korzeniu, lecz na przenoszeniu istniejących już (podupadających gospodarczo) miejscowości na prawo wołoskie.
Specyficzne główne zajęcie tej ludności zaowocowało odmienną, niż na nizinach, strukturą społeczną. Ta zaś znalazła odzwierciedlenie w specyficznym reżimie prawnym ludności pasterskiej - tzw. prawie wołoskim. Na prawie tym lokowano wsie, a nawet (bardzo rzadko) miasteczka (np. Ustrzyki Dolne). Zasadźca wsi zostawał jej tzw. kniaziem (odpowiednikiem sołtysa), zaś grupie wsi wołoskich położonych w dobrach jednego właściciela ziemskiego przewodził tzw. krajnik, na wschód od Dunajca zwany wajdą lub wojewodą wołoskim. Kniaź miał uprzywilejowaną pozycję gospodarczą i dość szerokie uprawnienia władcze wobec ludności swej wsi, np. decydował nawet o osobie proboszcza miejscowej cerkwi. Obowiązki właścicieli użytkowych wobec właściciela zwierzchniego były dopasowane do specyfiki gospodarki pasterskiej - ilość pańszczyzny była ograniczona do minimum, zaś czynsz uiszczano w produktach pasterskich. Różnice w stosunku do wsi lokowanych na prawie niemieckim zanikły pod koniec średniowiecza. Osady wołoskie były małe, stosunkowo rzadko rozrzucone, typu niemal wyłącznie wiejskiego.
Kolonizacja wołoska pozostawiła po sobie kilka trwałych śladów. Przede wszystkim pod jej znaczącym (o ile nie dominującym) wpływem ukształtował się wspólny dla całych Karpat Zachodnich etnos góralski. Innym trwałym następstwem kolonizacji wołoskiej było powstanie terenu osadnictwa rusińskiego w postaci klina biegnącego na zachód wzdłuż głównego grzbietu Karpat aż do Pienin i Tatr, który aż do XX wieku oddzielał tereny zamieszkane przez Polaków i Słowaków. Kolonizacja wołoska wywarła znaczący wpływ na ukształtowanie się grupy etnicznej Łemków. Wyryła też swoje piętno na stosunkach gospodarczych i na sieci osadniczej Karpat Zachodnich. Świadectwem obecności Wołochów w Karpatach jest obecność nazw geograficznych pochodzenia wołoskiego, np. Magura, Kiczora, wołoskie nazwiska u Łemków (np. Dzioban) etc.
[edytuj] Ciekawostki
Niezwykle frapujący jest fakt osadnictwa w Karpatach Wschodnich i to od co najmniej XV w. tzw. Cyganów karpackich (inna nazwa - Bergitka Roma). Ich szlaki i sieć osadnicza pokrywa się wołoskimi. Również w języku tej grupy etnicznej występuje w warstwie leksykalnej wiele arumunizmów. Zagadnienie to nie doczekało się jeszcze poważniejszych opracowań, trudno więc wysuwać jakieś poważniejsze wnioski.
