Literatura turecka
Z Wikipedii
Więcej informacji co należy poprawić, być może znajdziesz na odpowiedniej stronie. W pracy nad artykułem należy korzystać z zaleceń edycyjnych. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.
Możesz także przejrzeć pełną listę stron wymagających dopracowania.
Spis treści |
[edytuj] Podział literatury tureckiej wg kryterium
- ogólnego:
- pisma:
- Alfabet arabski
- Alfabet turecki
- Alfabet runiczny
- Alfabet ujgurski
- Alfabet manichejski
- rodzaju:
- Literatura piękna
- Literatura naukowa
- Historiografia
- Literatura geograficzna
- czynników geograficznych:
- Literatura Azji Środkowej
- Literatura półwyspu Anatolijskiego
[edytuj] Periodyzacja literatury anatolijskiej
- Staroanatolijska
- Literatura wieku XVIII
- Literatura wieku XIX
- Literatura okresu reform
- Literatura współczesna nowożytna
[edytuj] Literatura przed przyjęciem islamu
Najstarsze pisane zabytki ludów tureckich pochodzą z VII w.n.e. Posługiwano się wówczas pismem runicznym rytym lub kutym na płytkach kamiennych, kamieniach, rzadziej na przedmiotach metalowych (misy , czarki, kubki itp.). Zabytki literackie spisane w runach obejmują prozę i poezję, a ich treść stanowią epitafia, mowy i hymny pochwalne, lamenty, ważniejsze wydarzenia z dziejów plemion i bohaterskie czyny jego wodzów. Wiele inskrybowanych płyt, kamieni i przedmiotów znaleziono nad rzekami Ochron i Jenisej, stąd zwane są one zwykle zabytkami orchowskimi lub jenisejskimi. Najbardziej znanymi zabytkami orchowskimi są tablice sporządzone dla władców państwa Turków Orchońskich Kul Tegina (zm. 731r.) i jego brata Bilge Chana (zm. 734r.) oraz Tonjukuka (napis sporządzony 712-716 r.) Napis na cześć Kul Tegina jest dwujęzyczny, turecko–chiński.
- Zabytki urgujskie
- teksty urgujsko- manichejskie (elementy buddyzmu i machizmu) przykład - modlitwa "Chmastuarif" – wyznanie grzechu, zapisana w j. urgujskim
- hymny manichejskie
- teksty urgujsko–buddyjskie – wyznanie grzechu, teksty magiczne, najsłynniejsza sutra „Złotego blasku”
- teksty urgujsko–nestoriańskie
- bajki i opowiadania ludowe (np. o sroce i czarodziejskich darach).
[edytuj] Literatura po przyjęciu islamu
- Mahmud ibn z Każgodu , XIII w., znał j. arabski, perski i turecki; podróże naukowe; dzieła:
- Dywan j. tureckich
- Kompendium dialektów tureckich
- Zestaw leksyki dialektów j. tureckiego
- Szkicowe omówienie i rozmieszczenie j. tureckiego
- Informacje z zakresu fonetyki historycznej i gramatyki tychże języków
- Materiał dotyczący dziejów, geografii i gramatyki, etnografii
- Najstarsza turecka mapa świata
Literatura Karachanicka
Jej przykładem jest poemat „Mądrość przynosząca szczęście" z XII w. w j.urgujsko-karuckim. W 1069 roku powstaje najstarszy zabytek piśmiennictwa perskiego, autorstwa Jausufa Chasa Madziba. Utwór jest poematem dydaktycznym i obejmuje 6502 wierszy podzielonych na 72 rozdziały. Do naszych czasów zachowały się 3 rękopisy.
Literatura kipczacko – chorezyjska
Z XIV w. pochodzi "Historia Proroków", "Historia Rabguzjego". Składa się ona z: krótkiego wstępu, rozdziału poświęconego stworzeniu świata, opowiadań o prorokach związanych z muzułmańską tradycją oraz zakończenia.
Literatura kipczacka
Przykładem może być Codex Camavicus z XIV w. w j. kipczackim - zachowała się kopia z tamtego okresu. Treść wiąże się z działalnością kościoła, gramatyką i tekstami religijnymi.
[edytuj] Literatura mistyczna
Na terenie Anatolii literatura mistyczna istniała od XIII do XX w.. Literatura mistyczna przekazywała więcej treści, głębi, bardziej dotyczyła życia codziennego.
- Aszyk – wędrowny mistyk, wypił cudowny napój
- Achmed Yerevi – w XII w. pierwszy mistyk z Azji Środkowej
- sufizm – ruch w islamie, którego nazwa pochodzi od słowa suff - wełna; symbol pokoju, poświęcenie spraw mniej ważnych;
- asceza duchowa – kto poznał sam siebie, poznał Boga;
- Sama Dikr – wspomnienie imienia Boga.
[edytuj] Bractwa religijne
Pierwsze bractwo sufickie tworzyli rzemieślnicy. Początkowo uznawane za herezje, później zaczęło przyciągać tłumy. Każde bractwo posiadało własny strój i barwę. Bractwo normowała hierarchia.
- Bractwo MEVLEVICI – bractwo tańczących derwiszów.
Przedstawiciel: Sułtan Veled - w 1284 objął kierownictwo nad zakonem, rozbudował go.
”Księga początku”. „Ksiega Luthi„ - 162 wiersze tureckie. ”Dywan” – gazele tureckie. Charakterystyczne są powtórzenia wersów lub ich części.
- Bractwo BABAI – wywodzi się z Azji Środkowej, powstania o charakterze religijno - pokojowym.
Przedstawiciel: Yunus Emre- ur. ok.1240 – zm. 1320,
„Księga dobrych rad”, „Dywany”- wiersze pisane aruzem, gazele; „Hymny”- rytmika sylabiczna; „Traktaty” Element filozoficzne-etyczno – mistyczne rozumienie świata Element narodowy – język, rytmika, forma, styl Przyczyny popularności poety – twórczość była przejrzysta i dźwięczna, obrazy wzięte z życia, głębia. Tematyka: życie i śmierć, ukochanie wszystkiego, kult człowieczeństwa, codzienne życiowe zawody i rozgoryczenia.
- Bractwo HURUFIZM - kierunek suficzny powstał na bliskim Wschodzie w okolicach Bagdadu. Główne idee – powstanie wszechświata i człowieka stanowi materia, a nie duch. Metafizyczne znaczenie nadawane literom i liczbom. W literach widziano Boga. Istota człowieka jest boska. Zasięg: Azerbejdżan – Persja – Anatolia – Rumelia
Przedstawiciel: Nesimi ur. 1369/70 w pobliżu Bagdadu, ucieka do Anatolii. Poezja liryczna, piękna. Został osadzony w więzieniu. W 1404r. pozbawiony życia (obdarcie ze skóry za ogłoszenie się bogiem).
Suleymal Celebi ur. w II poł. XIV w. - „Mevlud” - narodziny proroka, własne przeżycia autorów, często anonimowy. Dorobiono melodie, śpiewany przy śmierci kogoś bliskiego. Składa się z 6 rozdziałów i 18 cykli. Poemat zaczyna się pochwałą bogu i jego istoty.
[edytuj] Klasyczny okres literatury osmańskiej – 1453-1600
Okres największej świetności – 1453 - zdobycie Konstantynopola
Fuzuli – "Haszysz i wino" („Beng u bade”), okolice Azerbejdżanu
[edytuj] Literatura ludowa
Literatura ludowa – epopeja ustna, liryczna, rzadko zapisywana, pisana ku pokrzepieni serc.
- „Księga Dede Koruta” - epos o początkach ludów tureckich.
- „Ogozname” – epopeja z terenów Anatolii
- „Korglu„– epos o synu ślepca
- „Daniszmendname”, Arif Ali – opowieść historyczna, romans rycerski. Bohaterowie: Melik Daniszmend, Artuhi i Efromija, akcja powieści X/XI w. - okres podboju Azji Mniejszej przez plemiona tureckie. Melik był założycielem dynastii Daniszmendów, która odegrała ważną rolę w turkizacji Anatolii w XII i XIII w.
Prozą zapisywane były relacje przygód i mniej ważne dialogi, natomiast wierszem przemowy głównych bohaterów oraz wplecione w narrację pieśni. Do gatunków ludowych należą:
- przysłowia – myśl wyrażona jest w formie dwóch paralelnie zbudowanych zdań. Występuje równa lub prawie równa ilość zgłosek, jednakowy rozkład głosek akcentowanych. Rym końcowy gramatyczny. Występuje aliteracja międzywierszowa lub międzywyrazowa.
- zagadki
- facecje – krótkie opowiadania, o charakterze metaforycznym, z puentą na końcu.
[edytuj] Bajki
Do literatury ludowej zaliczamy również bajki - opowiadane prozą, o dominującym elemencie fantastyki.
Typy bajek:
- zwierzęca
- fantastyczna
- realistyczna
- łańcuszkowa
Części składowe bajki:
- tekerleme – prędkie mówienie
- przedstawienie bohaterów
- bajka własciwa
- zakończenie
[edytuj] Teatr ludowy
Teatr ludowy, czyli Karagoz (czarne oko), turecki teatr cieni. Rekwizyty: wycinane szablony z pergaminu lub wielbłądziej skóry, jednoczęściowe lub składające się z kilku segmentów, ekran z batystu lub jedwabiu, od wewnętrznej strony ekranu - lampki oliwne lub świece.
- Czas prezentacji – codziennie w ciągu miesiąca Ramadan, jego celem było rozweselenie, wywołanie śmiechu.
- Tematyka – teatr realistyczny, ściśle związany z życiem państwa Osmańskiego. Teatr cieni jest lustrem, w którym odbija się świat.
- Postacie:
- Karagys - wesoły, śmieszny przedstawiciel ludu, mówiący prostym językiem
- Hacivat – dystyngowany i wyniosły, wypowiadał się rymowaną prozą, używał niezrozumiałego słownictwa
- Żyd – handlarz lub lichwiarz , ubrany w długi czarny płucienny kaftan i kapelusz, postać chytra, złośliwa i przebiegła.
- Arab - handlarz słodyczy , kawy lub podróżnik, symbol głupoty lub przewrotności
- ponadto: Europejczyk, Albańczyk, Pers, Ormianin
- Elementy przedstawienia:
[edytuj] Pary sławnych kochanków w literaturze tureckiej
- Mehmed, „Księga miłości„ z XIV w. stanowi przykład zmian, jakie zachodziły w obyczajach w XI w. Postacie utworu: królewska para kochanków, Femulu, Huma- chrześcijanka.
Motyw: bezlitosnego władcy, jabłka, przebieranie i ukrywanie w beczkach, skrzyniach, zakochiwania się na odległość, walka z dzikimi bestiami. Ważnym tematem jest rozłąka, miłość, radość ze spotkania. Symbole: drogie kamienie, drzewa, ptaki, perły, litery alfabetu arabskiego.
- Seyyed Hamza – poeta wszechstronny, pieśni religijne, hymny ku czci proroka. ”Yusuf u Zuleyha”
- Hoca Mesud - „Suheyl u Nevbahar”. Podjął niedokończone dzieło, stworzył poemat o tematyce miłosnej.
- Ahmedi - „Censid u Hursid”. W roku 1403 napisał drugi poemat, tłumaczony z języka perskiego, dodał wstawki, własne przeżycia, ozdobił go.
- Hamdi – „Lala u Macnun”. Treść poematu: miłość młodego araba, rodząca się w szkole, zakochani starają się ją ukryć. Rodzice zabierają córkę ze szkoły i zamykają w domu. Młodzieniec udaje się na pustynię, Lala zostaje wydana za mąż za jakiegoś dowódcę.
