Wasyl Stus

Z Wikipedii

Wasyl Stus (ukr. Bасиль Cтус, ur. 6 stycznia 1938 we wsi Rachniwka w obwodzie winnickim - zm. 4 września 1985 w Permie) - uznany za najwybitniejszego ukraińskiego poetę II poł. XXw., krytyk i publicysta. Jeden z najbardziej aktywnych przedstawicieli kulturowego ruchu narodowego lat 60. (szistdesiatnyky).

W.S. urodził w wiejskiej rodzinie we wsi Rachniwka w obwodzie winnickim jako czwarte dziecko Semena i Jałyny Stusów. Dwa lata później rodzina Wasyla z powodu donosu decyduje się przenieść w pobliże Donbasu do miasta Stalino (obecnie Donieck). To zagłębie węglowe na wschodniej Ukrainie było i jest do dziś obszarem rosyjskojęzycznym, gdzie trudno zachować ojczysty język. Umierają w tym czasie najpierw siostra, potem brat Wasyla. S. uczęszcza do szkoły podstawowej i średniej w Doniecku. Tutaj pierwsze młodzieńcze lektury: Kobzarz Szewczenki, Stefanyk, Gorki, Mojżesz Franki i pierwsza muzyczna fascynacja – Beethoven. Po nieudanej próbie dostania się na uniwersytet w Kijowie, S. rozpoczyna studia w donieckim Instytucie Pedagogicznym na Wydziale Literatury i Języka Ukraińskiego. Dzięki pomocy nauczycieli, którzy udostępniają mu książki z prywatnych bibliotek, nadrabia zaległości programu oświatowego. Zapoznaje się z filozofią, z której szczególnie egzystencjalizm wywrze na S. ogromny wpływ. Ostatecznie ukończył Wydział Historyczno-Filologiczny Instytutu Pedagogicznego i przez kilka miesięcy uczył ukraińskiego w szkole wiejskiej.

22 listopada 1959 ukazuje się na łamach „Literaturnej hazety” pierwsza publikacja Stusa z entuzjastycznym komentarzem Andrija Małyszki. Po odbyciu trzyletniej służby wojskowej S. rozpoczyna pracę we wsi Horliwka (obw. donieckiego). S., zauroczony twórczością Pasternaka, Goethego i Rilkego, pogłębia swoją wiedzę literaturoznawczą i filozoficzną z okresu studiów. Drukuje pojedyncze utwory na łamach donieckich, lokalnych gazet i w czasopiśmie „Donbas”. Tworzy wtedy klasyczne sonety i przeróbki pieśni ludowych, utwory publicystyczne, impresje o wyraźnym epickim charakterze, historyczne retrospekcje i wiersze–posłania, pisze wierszem wolnym i ścisłymi miarami wierszowymi. Po zwolnieniu z pracy przechodzi do kopalni, później obejmuje dział literatury w gazecie „Socjalisticzieskij Donbas”.

W 1963 zostaje asystentem w zakresie literatury i przenosi się do Kijowa. Praca w Instytucie Literatury im. Szewczenki Akademii Nauk USRR trwa dwa lata. W tym czasie poeta publikuje przekłady Goethego, Rilkego i Garcii Lorki. Co najważniejsze jednak, składa do wydawnictwa Mołod’ swój pierwszy tomik wierszy Kruhowert’, który jednak nigdy się nie ukaże. Fala aresztowań, jaka w tym czasie spadła na inteligencję ukraińską, objęła i doprowadziła do skazania i zesłania prawie wszystkich liczących się pisarzy. 4 września w kinie Ukraina, podczas premiery filmu Serhija Paradżanowa pt. Tini zabutych predkiw (Cienie zapomnianych przodków), Iwan Dziuba zamiast wstępu powiadomił publiczność o aresztowaniach w Kijowie. Gdy stróże porządku podjęli próbę zagłuszenia tłumu, S. wstał i krzyknął: Kto przeciw tyranii – niech wstanie! Za udział w tej akcji został zwolniony z Instytutu Literatury. Pracował na budowie i jako palacz w kotłowni.

W 1965 ożenił się z Walentyną Popeliuch, podjął na krótko pracę w Archiwum Historycznym, z którego zwolnił się po paru miesiącach. Rok później na świat przychodzi jego jedyny syn.

W tym okresie intensywnie tworzył: powstawały wiersze, przekłady, krytyka literacka. Podejmował kolejne nieudane próby wydania swoich utworów w kraju. Proponuje w tym czasie wydawnictwu Radianskuj pyśmennyk drugi swój tomik Zymowi derewa (Zimowe drzewa). Ostatecznie zbiór ukazał się – jak podano oficjalnie – w Brukseli w 1970r., faktycznie zaś w Londynie. S. aktywnie przeciwstawiał się antyukr. polityce sowieckich władz i ograniczaniu wolnego słowa. Niespodziewanie, w 1965r. udaje się Orestowi Ziłynśkiemu wydać w Pradze czeskie tłumaczenie wierszy szistydesiatnyków, w tym także trzy wiersze S. Dwa lata później w Nowym Jorku zostają w końcu opublikowane Zymowi derewa. S., przeczuwając nieuchronność aresztu, intensywnie pracuje: pisze artykuły: Fenomen doby (o twórczości Pawła Tyczyny) i Znykome rozcwitannia (Znikome rozkwitanie) oraz przygotowuje tomik Wesełyj cwyntar (Wesoły cmentarz).

12 stycznia 1965, podczas kolejnej fali aresztowań, S. zostaje uwięziony i po rozprawie skazany na 5 lat łagru i 3 lata zesłania. Sądzony był jako autor kilkunastu wierszy i artykułów o literaturze ukr., publikowanych w samizdacie i na Zachodzie. W 1977 pisarz przybywa na miejsce zsyłki, do obwodu magadańskiego u brzegów Morza Ochockiego, gdzie pracuje w kopalni. Wysiłek fizyczny znacznie pogarsza stan jego zdrowia. Jesienią 1975, wskutek perforacji wrzodu żołądka, był bliski śmierci. Współtowarzyszy zdumiewał ogromną erudycją w dziedzinie literatury, historii, filozofii. Był znawcą twórczości Camusa, Hessego, Rilkego. Cały czas pisał wiersze. Mimo konfiskat, wiele z nich udało się uratować – przepisywał swoje wiersze w listach do żony.

W marcu 1977 ponownie został zesłany na Kołymę, gdzie pracował w bardzo ciężkich warunkach w kopalni złota, mieszkając w hotelu robotniczym. W 1978 roku S. zostaje przyjęty do PEN Klubu. Rok wcześniej w monachijskim wydawnictwie Suczasnist’ wychodzi kolejny zbiór poezji Swicza w swiczadi (Świeca w zwierciadle). W sierpniu 1979 powraca do Kijowa, gdzie angażuje się w pracę Grupy Helsińskiej. Pracuje przy taśmie produkcyjnej w fabryce obuwia. W maju następnego roku zostaje ponownie aresztowany i skazany na 10 lat więzienia i 5 lat zesłania. Praktycznie od czasu ostatniego widzenia z rodziną na początku 1981 i zamknięcia S. na rok w jednoosobowej izolatce, brak jest konkretnych danych. Wiadomo jedynie o zakazie przesyłania wierszy w listach, o zniszczeniu przez KGB ostatniego tomiku Ptach duszi (Ptak duszy).

Poeta prowadzi „obozowy zeszyt”, w którym zapisuje wszystkie zdarzenia i myśli. W swoich sądach jest coraz bardziej bezkompromisowy i nieugięty. 28 sierpnia 1985 S. po raz kolejny został wtrącony do karceru. Ogłosił głodówkę i zmarł w nocy z 3 na 4 września 1985 w niewyjaśnionych okolicznościach. Późną jesienią 1989 roku, po wielu wcześniejszych próbach, jego ciało zostaje przywiezione do Kijowa, a powtórny pochówek przemienia się w wielka manifestację praw wolnościowych Ukraińców. Już po śmierci pisarza, Nadija Switłyczna wydała na Zachodzie w 1986r. najbardziej obszerny i reprezentatywny wybór wierszy S. Palimpsesty. Tomik w kompozycji, w jakiej go dziś znamy, został ułożony nie przez samego poetę, lecz redaktorów. Syn S., także literaturoznawca, zainicjował wydanie dzieł zbiorowych ojca, które ukazują się w kolejnych tomach w Kijowie.

[edytuj] Tomiki wierszy Wasyla Stusa:

• Kruhowert’, (ukr. Круговерть, 1965),

• Zymowi derewa, (ukr. Зимові дерева, 1965),

• Wesełyj cwyntar, (ukr. Веселий цвинтар, 1971),

• Czas tworczosti, (ukr. Час творчості, 1972),

• Palimpsesty, (ukr. Палімпсести, 1986).

Polskie wydania:

Poezja Wasyla Stusa, wstęp, kalendarium opracowanie całości A. Korniejenko, tłumaczenie poezji A. Korniejenko, J. Litwiniuk, B. Nazaruk, W. Woroszylski, Universitas, Kraków 1996.