Yura
Wikipidiyaman
Yura (latin simipi: Planta - (regnum) Plantae, grigu simipi: Φυτόν - Φυτά) nisqaqa llapan imapas allpamanta wiñaq kawsaqmi, inti wayllay nisqata ruraq. Yuraqa saphiyuq, chillkiyuq, raphiyuqmi.
Tabla de contenidos |
[allichay] Ima hinam kawsanku
Kay hinataq yurakunaqa wiñankum: Mallkikunaqa sach'akunapas lliwmanta aswan hatunmi. Qurakunataq aswan pisim. Wiñayninkamaqa kay hinam kamanchik:
- Huklla wata qura: qirunnaq yura, huklla wata kawsaq
- Sinchi qura: allpa ukhullapi qiruyuq yura, aswan wata kawsaq
- Thansa: Qirusapa, ichaqa uchuylla yura, mana ch'ulla kurkuyuq, achka k'allma hinayuq
- Sach'a: Qirusapa, hatun yura, ch'ulla kurkuyuq, k'allmakunayuq
Tukuy yurakunaqa q'umir raphinkunapi intip achkiyninpi misk'ita ruranku. Kawsanapaqqa intip achkiyninta, wanuta, yakutapas mat'ipayanku. Saphinkunawan yakuta wanutapas ch'unqamunku.
Tuktuyuq, murukunata ruraq yurakunataqa muruyuq icha tuktuyuq ninchik. Hukkunataq, tuktunnaq yurakunaqa, pisillam (ahinataq laqu icha qucha yuyu).
[allichay] Inti wayllay
Yurakunap raphinpi kawsaykuqkunapiqa kawsaykuq inti wayllaq (kloroplastu) nisqakunam. Chay raphi q'umirniyuq (klorophila nisqayuq) inti wayllaqkunawan, inti wayllay nisqata ruraspa yaku iñuwakunata ch'iqtaspa muksichaqtam kachaykunku. Chimlasayta wayra pachamanta hurquykuspa uwas misk'itam ruraykunku. Yurap rurasqan muksichaqtam ñuqanchik runakunataq kawsananchikpaq mat'ipayanchik. Mana yurakuna kaptin, manam wayra pachapi muksichaq kanmanchu. Chayraykum ancha-anchatam kawsaq pachapi yurakunatam, sach'a-sach'akunatam mat'ipayanchik. Tukuy uywakuna, runakunapas muksichaq wapsita hurquykuspa chimlasayta qarquykuspa samanku, hinallataqmi yurakunapas mana inti wayllachkaspan.
[allichay] Yurakunap mitan kamay raki huñukuna
- Paqu laqukuna (Phaeophyta) (manam kaqlla ayllu huñupichu)
- Puka laqukuna (Rhodophyta)
- Q'umir yurakuna (Chlorophyta)
- Q'umir laqukuna (Chlorophyceae)
- Rumi millmakuna (Bryophyta)
- Tuktunnaq sirk'ayuqkuna (Pteridophyta)
- Raki-rakikuna (Pteridopsida)
- Muqu-muqukuna (Equisetophyta)
- Hiki p'anqa yurakuna (Lycopodiophyta)
- Psilotopsida
- Muruyuqkuna (Spermatophyta)
- Llat'an muruyuqkuna (Gymnospermae)
- Akwayuqkuna (Coniferae)
- Sikas yurakuna (Cycadophyta)
- Yinku yurakuna (Ginkgophyta)
- Qatasqa muruyuqkuna (Angiospermae)
- Iskay phutuy raphiyuqkuna (Dicotyledoneae)
- Ch'ulla khata sisayuqkuna (Magnoliopsida)
- Kimsa khata sisayuqkuna (Rosopsida)
- Ch'ulla phutuy raphiyuqkuna (Monocotyledoneae / Liliopsida)
- Iskay phutuy raphiyuqkuna (Dicotyledoneae)
- Llat'an muruyuqkuna (Gymnospermae)
[allichay] Mikhuna chakra yurakuna
Chakranchikkunapi miraspa tarpusqa sach'akunataqa mallkikunam ninchik.
Lliwmanta aswan tarpusqanchik chakra yurakunaqa sarawan papam.
Kaypi huk chakra yurakunam:
[allichay] Hampina chakra yurakuna
- Macha-macha
- Supay arqhu
- Qhamatu
- Ch'apu-ch'apu
- Warwasku
[allichay] Q'apachanakuna
[allichay] Mallkikuna
[allichay] Hampina qurakuna
- Achanqaray
- Allqu kichka
- Maych'a
- Muña
- Asnaq qura
- Q'itu-q'itu
- Pinku-pinku
- Pilli-pilli
- P'uru-p'uru
- P'irka
- Kisa-kisa
- Raki-raki
- Sullu-sullu
- Qhamatu
- Tara
- Sutuma
- Yawar ch'unqa qura
- Panti
