Ciumi di l'Amazzoni

Di Wikipedia, l'enciclopedìa lìbbira.

Lu Ciumi di l’Amazzoni (6.180 km, cumprisi li surcenti di l'Ucayali) è nu ciumi dâ Mèrica miridiunali ca sfocia nta l'Ocèanu Atlànticu.

Chî sò affruenti custituisci lu cchiù granni bacinu idrogràficu dû munnu.
Havi na purtata di 100.000 m³/sèc; lu sò bacinu mbrìfiru (cumprisu chiddu dû Tocantins è di 7 miliuna di km² e cumprenni lu basciuchianu amazzònicu na parti dû Massicciu dâ Guayana a nord, dû sistema andinu e di l’autichiani di lu Brasili a sud.
Puliticamenti lu bacinu apparteni a Brasili, Bolivia, Perù, Ecuaturi, Colombia, Venezzuela, Guyana, Surinami, Guayana Francisa.

Di Manaus lu ciumi scurri supra na cutra cchiù o menu spessa d’ arcilli e rini fluviali. La scarsa punnenza favurisci la furmazzioni di miandri e di rami morti.

Lu ciumi pigghia lu nomu di Ciumi di l’Amazzoni di Iquitos, ma ntô cursu mediu veni chiamatu macari Solimões. È furmatu di l'unioni dû Marañón (ca nasci nta l’ Andi piruviani a 3.653 m s/m) e di l'Ucayali (ca nasci ntâ Curdigghera Uccidintali a 5.600 m s/m).

Ntô cursu mediu-vasciu di lu ciumi sunnu prisenti lacuna, canali latirali (furos) e lachi.
Lu stuariu si grapi a valli di l’ìsuli Mexiana e Caviana, cu n'anchizza di circa 200 km.
La granni ìsula di Marajo lu sipara dû Tocantins, ca sfocia ‘n mari cu nu stuariu minuri.

Lu Marañón è suggettu a dui chini (dicèmmiru-frivaru e aprili-giugnettu); prucidennu versu valli li dui chini vennu funnènnusi ‘n una sula c’avanza veru lentamenti versu lu mari. Duranti sti chini un sestu circa di lu bacinu veni summirciutu, st'ària veni chiamata varzea e si contrapponi â tierra fermas , l'area ‘n cui l'acqua nun junci.

La marea, duranti lu pirìudu di sicca, porta li sò nfrussi nzinu a Obidos.
L'unna di frussu duranti li siggizzii rimonta viulentimenti lu stuariu, criannu n'unna enormi ca di l’innìggini veni chiamata pororoca.

Tra l’ affruenti dû Ciumi di l’Amazzoni lu cchiù mpurtanti è lu Madeira (3.350 km), furmatu di lu Beni e di lu Mamoré. Pi mpurtanza sèquinu: Tapajós, Xingú, Rio Negro.

La riti navigàbbili ufferta dû Ciumi di l’Amazzoni e dî sò affruenti è di 50.000 km circa.

S’hannu nutizzi ca Pinzon juncìu la foci dû ciumi ntô 1500, ma nun è chiaru siddu ricanuscìu lu ciumi, ‘n quantu parrau di costa e nun di ribba d'un ciumi.
Certa la spidizzioni di Francis de Orellana (1540-1541) ca ci detti stu nomu a càusa dî fìmmini guirreri ca dicìu d’aviri ncuntratu.
Li surcenti di lu ciumi vìnniru splurati sulu ntô 1941 di Bertrand Flornoy.