كېپلېر

From Wikipedia

كېپلېر (Johannes Kepler.1571-1630) kepler [1] 1571 - يىلى 12 - ئاينىڭ 27 - كۇنى،ئاسترونوم كېپلېر گېرمانىيەدە تۇغۇلدى .كىچىك چىغىدا تىنىنىڭ ناھايىتى ئاجىزلىغىغا قارىماي،قالتىس تىرىشىپ ئوقۇغان .ئۇچاغدا ئۇنىڭ دادىسى كىچىك ساراي ئاچقان بولۇپ ،كېپلېر مۇ بۇكىچىك سارايدا قارا خىزمەتچى بولۇپ ئىشلىگەن،ئۇ 16 يىشىدا مولبىلونغا بىرىپ ئۇنۋىرسىتىتتائوقۇپ،ئوقۇش پۇتتۇرگەندىن كىيىن گرازغا بىرىپ ئاسترونومىيە لېكتورى بولغان . كېپلېر ئاسترونومىيەنى كۆڭۈل قويۇپ تەتقىق قىلىدۇ .ئۇ ئاسمانغا قاراپ تۇرۇپ نۇرغۇن قىياسلارنى قىلىدۇ .ئۇ 12 ياقلىق جىسىمنى ئايلاندۇرۇپ بىر شار يۈزىنى سىزىپ،مارسنىڭ ئوربىتىسى ئەنە شاريۈزىنىڭ ئۈستىدە دەپ قارايدۇ .بۇ شار يۈزىنىڭ ئۈستىگە يەنە 4 ياقلىقنى سىزىپ،ئۇنىڭ ئۈستىگە يەنە يەرشارى يۈزىنى سىزىدۇ ،ئۇ بۇنى يۇپۇتىرنىڭ ئوربىتىسى دەپ قارايدۇ،.... ئۇبۇقىياسلار ئۈستىدە نۇرغۇن باش قاتۇرۇپ 1596 - يىلى "ئالەمنىڭ سىرى"دىگەن كىتاپنى ئېىلان قىلىدۇ .

ئۇ قۇياش بىلەن سەييارىلەرنىڭ مۇناسىۋىتى ئۈستىدىمۇ مۆجمەل چۈشەنچە بىرىپ "ئېىھتىمال بىرخىل ئاڭلىق باشلامچى مەركەز بولۇپ تۇرسا كىرەك،ئۇ ھەرقايسى سەييارىلەرنى ھەركەت قىلىشقا مەجبۇر قىلىپ تۇرغان بولىشى مۇمكىن،شۇ سەۋەپتىن مەركەزگە يىقىنلىرى تىزرەك،يىراقلىرى ئاستاراق ماڭغان بولىشى مۇمكىن ،ئۇنىڭ ئۈستىگە ئارىلىقى بەك يىراق بولغاچقا باشلامچىنىڭ جاۋاپكارلىغى ئاجىزلاپ بارسا كىرەك"دىگەن .ئۇ قۇياش سەييارىلەرنى ھەم ئۆزىگە تارتالايدىكەن ، ھەم ئۇلارنى ئېىتتىرۋىتەلەيدۇ،دەپ ئويلايدۇ .بۇ قۇياش بىلەن سەييارىلەر ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋەت توغرىسىدىكى ئەڭ ئېىپتىدايى چۈشەنچە ئىدى . كېپلېرنىڭ تەن قۇۋۋىتى ئاجى زبولسىمۇ ،لىكىن ئىرادىسى كۈچلۈك بولغان . ئۇ ئاسماننىڭ سىرىنى تىپىش ئۈچۈن دائىم كىچە - كىچىلەپ ئۇخلىماي ،ئاسمان ھادىسەلىرىنى كۈزىتىدۇ . مەغلۇبىيەت ئۇنىڭ ئۈچۈن ھەقىقەتنى تىپىشنىڭ باشلىنىشى بولىدۇ .

1600 - يىلى كېپلېر كاتولىك دىنىنىڭ زىيانكەشلىكى تۈپەيلىدىن گرازدىن كىتىشكە مەجبۇر بولىدۇ ۋە دانىيە ئاسترونومى دىگۇنىڭ تەكلىپى بىلەن ئۇنىڭ ياردەمچىسى سۈپىتىدە پراگىغا كىلىدۇ .بۇ ئىككى ئالىمنىڭ بىرى كوپىرنىك نىڭ ئالەم سىستىمىسىنىڭ مۇخالىپى ،بىرى بۇ سىستىمىنىڭ سادىق ھىمايىچىسى ئىدى ،بۇ ئىككىسى بىرلىشىپ ئۇزۇن ئۆتمەي ، 1601 - يىلى دىگۇ ۋاپات بولىدۇ.دىگۇ جان ئۈزۈش ئالدىدا كېپلېرگە مۇنداق دەيدۇ :"مەن پۈتۈن ئۆمرۈمدە يۇلتۇزلار ئىسخىمىسىنى كۈزۈتۈش ئۈستىدە ئىشلىدىم .مەن توغرا،ئىنىق بولغان يۇلتۇزلار ئىسخىمىسىغا ئىرىشمەكچى بولغان ئىدىم .مەن مىڭ يۇلتۇزنى نىشانلىغان ئىدىم . ئەسلىدە بۇخىزمىتىمنى تاماملاش نىيىتىدە بولغان بولساممۇ،لىكىن ئۆزئىلىمنىڭ ئادىشاسى ۋە پۇقرالىرى ماڭا ھۇجۇم قىلغانلىقتىن،بۇ ئىشىم ئارىدا ئۇزاق ۋاقىت ئۈزۈلۈپ قالدى .ئەمدى مەن سىزنىڭ بۇ ئىشىمنى داۋاملاشتۇرۇشىڭىزنى ئۈمۈت قىلىمەن، مەن ئۆزەمنىڭ ھەممە خاتىرلىرىمنىڭ كۇپىسىنى سىزگە بىرەي،مېنىڭ كۈزۈتۈش نەتىجەمنى "لوتېف ئاسترونومىيە ئىسخىمىسى"دىگەن تىمىدا نەشىر قىلىڭ ،ئۈمىدىمنى يەردە قويمىغانسىز" .

دىگۇ قالدۇرۇپ كەتكەن يۇلتۇزلار ئىسخىمىسىغا دائىر نۇرغۇن ماتىرىياللارسەييارىلەرنىڭ ئورنى ئۈستىدە ئۇزاقتىن بۇيان ئېىلىپ بىرىلغان كۈزۈتۈش ماتىرىياللىرى ئىدى .كېپلېر بۇ قىممەتلىك ماتىرىياللارنى ئەستايىدىل تەتقىقى قىلىدۇ .ئاخىردا ئۇ دادىل يېڭىلىق يارىتىپ ، "مارسنىڭ ھەركەت قىلىش ئوربىتىسى ئېىللىپىس شەكلىدە،قۇياش ئېىللىپىسنىڭ كىسىشكەن نوقتىسىدا تۇرىدۇ"دىگەن قىياسنى ئوتتۇرغا قويىدۇ .بۇ قىياس ئاخىرى كۈزۈتۈش ماتىرىياللىغا ئۇيغۇن بولۇپ چىقىدۇ .شۇنداق قىلىپ، زامان - زامانلاردىن بۇيان شەكىللەنگەن ئاسمان جىسىملىرى پەقەت دۈپ - دۈگىلەك چەمبەر شەكلىدە ھەركەت قىلىدۇ دىگەن قاراشنىڭ خاتا ئىكەنلىكى مەلۇم بولىدۇ .مارس ئوربىتىسىنىڭ ئىللىپىس شەكلىدە ئىكەنلىكىنىڭ مۇئەييەنلەشتۈرلىشى كېپلېر بىرىنچى قانۇنى دەپ ئاتىلىدۇ .ئۇنىڭدىن كىيىن كېپلېر سەييارىلەر ھەركىتىنىڭ سۈرئىتىنى ۋە ئۇلارنىڭ قۇياشنىڭ ئارىلىغى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى چوڭقۇر تەتقىق قىلىدۇ .ئاخىردا ،يەنە سەييارىلەر بىلەن قۇياشنىڭ تۇتىشىش سىزىقى(ھەركەت دائىرىسى)ئوخشاش ۋاقىت ئىچىدە ئوخشاش دائىرىنى بىسىپ ئۆتىدۇ - دىگەن ئىككىنچى قانۇننى كەشپ قىلىدۇ .

كېپلېر كەشپ قىلغان سەييارىلەر ھەركىتىنىڭ ئۈچۈنچى قانۇنى،سەييارىلەرنىڭ دەۋىر قىلىپ ئايلىنىشىنىڭ كۇۋادىراتى ئۇنىڭ قۇياش بىلەن بولغان ئارىلىغىنىڭ كۇپىغا تەڭ دىگەندىن ئىبارەت . كېپلېر ئۆز ھاياتىدا 3 قانۇننى بەرپا قىلغانلىقى ئۈچۈن "ئالەم بوشلىغى قانۇنىنى ياراتقۇچى" دىگەن شەرەپلىك نامغا ئىگە بولغان . كېپلېر نىڭ ئۆمرىدە ئاخىرقى بىرنەچچە يىللىق تۇرمۇشى ئىچىنىشلىق ئۆتىدۇ ،1630 - يىلى 11 - ئاينىڭ 15 - كۈنى ئۇ ئۈمۈتسىزلىك ئىچىدە ئۆلۈپ كىتىدۇ .