Dobe rifondowe

Èn årtike di Wikipedia.

ene dobe rifondowe, c' est, dins les tecnikes di rfondaedje do walon, on mot k' on a ritnou deus rfondaedjes, diferins assez, mins ki c' est mågré tot l' minme tcherpinte.

Ådvins 1 Sitratedjeye des dobès rfondowes 2 Des dobès rfondowes el croejhete 3 Des dobès rfondowes ezès codjowaedjes 4 Des dobès rfondowes el morfolodjeye (aboctaedje des mots) 4.1 bodjes 4.2 Dobe cogne del minme betchete 4.3 cawetes et betchetes 5 Des dobès rfondowes e motlî 5.1 mots å mierpî 5.2 sinonimeye di mot foirt corant avou deus diferinnès cawetes u betchetes 5.3 Les mots avou stitchaedje d' ene halcrosse voyale (U et I) 6 Dobès rfondowes ortografikes 6.1 Cawete -ård / coron år 6.2 Cawete -åd / coron -å 6.3 Mots d' aplacaedje 7 Totès sôres 8 Dobes rifondowes abandnêyes.

[candjî] Sitratedjeye des dobès rfondowes

Les dobès rfondowes sont ahivêyes po "fé plaijhi" a sacwants coines do payis, k' ont, po des mots foirt corants, des prononçaedjes diferins del prumire rifondowe, et eto nén rshonnants å spotchant lingaedje. On saye k' i gn åye li pus waire possibe di dobès rfondowes, ca c' est contråve ås såmes do rfondaedje.

[candjî] Des dobès rfondowes el croejhete

• Dobe prono pårtixhrê: è; endè.
• etroclêyès dvancetes: azès; åzès; a les. pås, pa les.

[candjî] Des dobès rfondowes ezès codjowaedjes

• Les rwaitants di l' indicatif prezintrece (cawetes -nut & -èt) et do suddjonctif prezintrece.
• Les dobes pårticipes erireces.
• sacwants codjowaedjes coinreces tipikes do viebe "esse": il ere, il ît (il esteut); il erént (il estént).

[candjî] Des dobès rfondowes el morfolodjeye (aboctaedje des mots)

[candjî] bodjes

• djårner les deus mots ont tchaeke ene mitan del Walonreye, djermer so Lidje et l' Årdene, k' a des parints tipikes (djermale, djermêye); djårner so Nameur et Tchålerwè, pus tipike.
• balance / balancî / bloncî

[candjî] Dobe cogne del minme betchete

• Li ristitcheye voyale et l' advancêye voyale.
  • Li betchete s(i)- / (e)s-
  • Ôtes mots ki cmincèt pa S + Cossoune.
  • Li betchete r(i)- / (e)r-
  • Les årtikes et prezintoes.
    • Li betchete ki- / c(o)-

[candjî] cawetes et betchetes

• Li femrin di nos d' fijheuse et d' mestî
  • Li no d' fijheuse: femrin del cawete -eu: cawete -euse u cawete -resse.
  • Sacwants femrins del cawete -î: cawetes -resse u cawete -ire: (gaztire / gaztresse; ovrire / overresse).
• Dobe cawete di viebe -ter / -oter: betchter / betchoter; tchicter / tchicoter
• Dobe cawete di viebe -ner / -iner

[candjî] Des dobès rfondowes e motlî

[candjî] mots å mierpî

• åy, way: deus sinonimes di oyi, foirt corants, onk d' Årdene (dizo disfondowe ây), l' ôte do Coûtchant walon.
• bwès, bos: bos å Coûtchant walon, foirt corant. A dné des parints boskiyon, bokion k' ont wangnî so l' Basse-Årdene.
• cloke et clotche (et leus parints) : «clotche» est erîlêye avou si TCH walon. Li spårdaedje est mitan mitan (Mape ALW 1 20). Li parint «clotchî» est l’ pus lådje oyou. Mins c’ est «cloke» dins les troes grandes veyes del Walonreye : Tchålerwè, Nameur et Lidje.
• djaeye et gaye : "gaye", c' est l' picådrece, mins ki s' a spårdou so tot Nameur et Tchålerwè. Et co ça dpus : ele a dné on parint pår walon : gayete.
• mî, mia: les deus mots ont tchaeke ene mitan del Walonreye, mî so Lidje et l' Årdene, mia so Nameur et ene miete so Tchålerwè.
• ouy, iy, iy dizo disfondowe î so Tchålerwè, foirt tipike, ki pout rprezinter eto li disfondowe di Måmdi û. Sol restant del Walonreye, on-z a ouy.
• paile & payele : payele å Coûtchant walon.
• pu et pwis : "pwis" a dné adonpwis.
• pwin, pan: pan est foirt corant a Lidje.
• u, ou: ou est l' pus lådje oyowe; u est pus court, et diferin do francès.

[candjî] sinonimeye di mot foirt corant avou deus diferinnès cawetes u betchetes

• solea, s(o)lo: s(o)lo est ene fôme di Lidje, Hôte-Årdene et Tchestrolet, dedja diferinne e 1300 et des (ci n' est nén l' minme cawete). Atuzlêymint, "solo" riprezinte eto li fôme des aschates walon-picård solèy, mins kî çki va tuzer a ça ?
• "amon" et "emon".

[candjî] Les mots avou stitchaedje d' ene halcrosse voyale (U et I)

• Dobes adviebes avou on halcrosse U calké d' on E francès: ôtmint / ôtrumint; simpmint / simplumint; oniesté / oniestruté; oniesmint / oniestrumint.
• Dobes adviebes avou l' cawete -dimint: crånmint / cråndimint; abeymint / abeydimint; drolmint / droldimint; normålmint / normåldimint.
• Mots avou on rwalonijhaedje avanciveus (on wåde eto on rfondaedje pus classike): mieçnaire / mierçunaire; colneye / coloneye, Nosse-Dame / Notru-dame.

[candjî] Dobès rfondowes ortografikes

[candjî] Cawete -ård / coron år

• castård / castår
• sôdård / sôdår

[candjî] Cawete -åd / coron -å

Cwand l' cawete "åd" est dandjreus etimolodjike, mins k' ele n' a måy sitî scrîte dins les motîs

• niyåd / niyå
• vexhåd / vexhå

[candjî] Mots d' aplacaedje

• padecô / pa des côps

[candjî] Totès sôres

• leddimwin, londmwin

[candjî] Dobes rifondowes abandnêyes.

C' est des dobes ridondowes k' ont-st aparexhou å cmince di rfondaedje (1993-2003) mins k' ont stî abandnêyes après.

• dobe codjowaedje di viebes (2inme u 3inme sôre u 5inme sôre / 4inme sôre).
  • Rifondous avou on codjowaedje del 2inme, 3inme sôre u cénkinme sôre: djéryî, avancî, minti.
  • Rifondous avou on codjowaedje del 4inme sôre: s' agranci, sofri, ofri, mwaistri, sôrti.