Schwäbisch
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
bei d'r altâ Lendâ naus ···
 |
Dialäkt: Schwäbisch |
Schwäbisch isch â Grupp von Dialägd wo mer em Zendrom, em Oschdâ vo Badâ-Wirdâberg ond em Regierongsbezirk "Schwaben" vo Boerâ schwätzt - ond se ghöred zu de Alemannische Dialekt.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Geografische Verbroedong vom Schwäbischâ
S'Schwäbische isch â nôrdeschdliche Ausbrägong vom Alemannischâ em weidârâ Senn. Ouserhalb vom alemannischâ Schbrôchraom saed mr em Gebied, wo schwäbisch gschwätzt wird, zmoescht "Schwaben", säll isch abr oegedlich falsch. "Schwaben" (odr "Schwôbâ") hoeßd mr in Sieddeidschland in Wirklichkaed bloß dr Regierongsbezirk "Schwaben" vom Bundesland Boerâ. D'allgmaene Bezoechnong von derâ Gegend, wo schwäbisch gschwätzt wird, isch "Schwôbâland", ond dr greaschde Doel drvo isch in Wirdâberg.
D'schwäbische Dialägd onderschaeded sich zom Doel arg. Zu de bsonders endressande Doeldialägd vom Schwäbischâ ghert's Älbler Schwäbisch, wo fo denne Leid gschbrochâ wird, wo fo dr Schwäbischâ Alb ra kommet. Des Älbler Schwäbisch wird oft fo de Leit, wo den e'er abgflachdâ Dialägd rond om Schduagrd ("Honoratiorâschwäbisch") schwätzed, kaum verschtandâ. Ond en Schduagrd selbschd schwätzed vor ällem d'jonge Leid faschd bloß no hochdeitsch, od'r was se zomendescht glaubed, dass hochdeidsch sei.
[ändere] Oedoelong vom Schwäbischâ
Dr Friedrich E. Vogt (gugg onder Literatur) onderschaeded wie dr Bohnâberger ond dr Haag â schwäbische Dreigliederong:
| Weschdschwäbisch | Middlschwäbisch | Oschdschwäbisch |
| broad, noa | brôid, nôi | brôed/braed, ... |
| raod, Sai | raod/rood, Sai/See | rôad, Sea |
| Schlôôf | Schlôôf | Schlaof |
S Middlschwäbisch fangt ogfär mit Ludwigsburg, Schduagrd, Diibingâ, Gammerdengâ, Meßkirch ond Pfullâdorf a, im Weschdâ drvo isch Weschdschwäbisch. S Oschdschwäbisch isch schwär zom abgrenzâ, weil ed älle Isoglossâ zammâ sen. Boerisch-Schwôbâ gherd drzuâ ond zwoe wirdâbärgische G'biid, wo jedes wie â Keil-Spitz uf Ulm guggd: S G'biid om Haedâhaem, Ôôlâ ond s Gebiid om Bibrach rom.
Ao andere Loudongâ hen â weschd-, middl odr oschdschwäbische Ousbrägong, gugg z.B. onder Diphthong.
[ändere] Kennzôecha vom Schwäbischâ
[ändere] Ordografisch ond Grammadigalisch
S Schwäbische hôt a baar Kennzôechâ, wo fir s Niideralemannische im Nôrde tibbisch send (also firs Oberrhaealemannische ond ebâ s Schwäbische):
- ö on ü kommed ed vor, s hoeßt Fresch, Heef, Schissl, Kiibl; des kommt ao beiâmâ Diphthong (altalemannisch üe) zom dragâ: miad, Riabl (= Rüpel). Säll hoeßt mr Entrundung, ond die geits ao en a baar andere alemannische Dialägd.
- d Konsonandâ p ond t send ällâweil wôech: habberâ, bäddâ, Bodd, gnäddâ, Dibingâ - die Erschôenong hôeßt mr Oberdeidsche Konsonandâschwächung; se isch im nerdlichâ Niideralemannischâ so schdarg, dass mr ao bättâ ka schreibâ, ohne dass es en Oehoemescher falsch läsâ dääd. Zu de verwôechde Konsonandâ gherd ao k, bloß dass säll am Silbâafang vor Vokal erhaldâ bleibd: koe Drägg
- d e am End send ällâweil abgheit, Aff, Aog, die Schwenz, Bejg (= Beige), Schäll (= Schelle)
Andere Kennzôechâ send tibbisch firs Schwäbische, aber doch send se ned ällâweil in jederâ Gegend verbrôeded: Â starke Neigung zur Diphdongierong; dr Vogt zähld uf u.a.:
- Häârd, fäârn (= s letscht Johr), Wäârchdech, Dôârn, Kôârn
- Braoschd (= Brunst), Daoschd (= Dunst)
- faif (= fünf), faischdr (= finster), Laisâ (= Linse), waischâ (= wünschen)
- neamâ (niemand), geâ (geben), Feâschdr (Fenster)
- Duifl, Zuigs, Schuier (= Scheuer), Fuier, nui (= neu); ed vom Vogt: Gnuibuig (= Kniekehle)
Andere schwäbische Zwôelout guck onder Diphthong.
- Dr Partikel gi/ge (i gang ge essa) isch im Siedweschtdeitschâ Sprôchatlas fir s wirdebärgische Schwäbisch iberal belegt, ouser emâ glôene Dôel vom Graes Reidlingâ ond emâ großâ Dôel vom Graes Ulm ond Biberach (SSA III/1.401).
Dr Bayrisch-Schwäbische Sprochatlas hôt gi/ge lôeder bloß no im Zemahang mit "es kommt ... regnen" ufgnommâ - dô isch môeschtens zum ôegfiägt worâ, aber ällâmol ao ge. Em â Drittel von dr Ortschaft isch ge in andere Zemahäng doch zuafällich ufgfallâ ond nodierd worâ (SBA 6/I Kart 14).
- Im Schwäbischâ gälded die bekannte alemannische Kurzinfinitv: hao, ha, hong (= haben), dao, doâ, duâ, doo (= tun), sae, sing (= sein), gao, go, gong, gangâ (= gehen), lao, lo, long (= lassen) ond äbâfalls in verschiidene Variandâ schdao, geâ, (g)säâ (= sehen).
- S Partizip Perfekt vo sae hôeßt im greaßârâ Dôel vom Schwôbâland gwä oder gwäâ, im siedlichâ Wescht- ond im siedlichâ Middlschwäbisch hôeßts môeschdens gsai, im Greis Roddweil on Tuddlingâ ao gsee (SSA III/1.512). Im bayrischâ Schwôbâland wird gwäâ/gwä in dr Näe vom Bairischâ von gwesd oder gwesâ abgleest (SBS 6/I 165).
Von hao isch s Partizip Perfekt ghett oder gheet (SSA III/1.502).
[ändere] Pragmatik
Mr heert efters von Leid ouserhalb vom Schôbâland, dr Schwôb a sich sei Maulfaul. Säll isch aber ed wôar. Em Schwäbischâ geids aber so â Ard Dadâkombressio, mid derâ â Schwôb mit wenich Werder viel sagâ kaa. Mr saet nô ousdricklich blos no, was ed durch dâ Zsammahang scho glar isch. Wenn sich zom Beischpiel zwôe schwäbische Baurâ morgends zuafällich uffem gleichâ Wäg dreffâd, ond ôener drvo saet ôefach ao, nô wär säller Sadz - je nach Jôhreszeid - uf hochdeitsch iebersedzd: "Guten morgen, gehen Sie auch auf's Feld zum (säen, Ernten, Pflügen, Eggen - je nach Jôhreszeid)?".
S' geid em Schwäbischâ â ganz bekannde Gschicht vonemâ Wengerder, der mid saem Dengâ en dr Wengert nufgôôd, ond ondâ am Schdäffele â Felghaoâ schdandâ sied wo schaends äbbr vergessâ hôd. Em Vorbeilaofâ saed'r saem Bua blos: "Em Ra". Des hoesd: "Wemmr heid ôbed wiedr hoemgangad od s'Schdäffâle ra kommed nemmâd mr sälle Felghaoâ mid, mir kennâd so äbbes nemlich guad brauchâ".
A anders Beischbiel: Ân Maa laufd nôch viele Jôhr âmôl wiedr durch sôen Hôemedord im piedischdischâ Remsdaal, zmôl guggd ân frierâ Nôchbr von em ousemâ Faeschdr ond ruafd em ganz oofermiddeld zuâ: "Dr Deng isch dondâ". Obwohl säller Maa den Nôchbr scho â baar Jôhr nemme gsäâ hôd, wôeß er glei, dass der Sadz bedeided: "Mein Sohn wohnt jetzt in Heidelberg und studiert Theologie."
Ous Reidlengâ kommd no â ganz anders Beischbiel zu dem Thema. Des isch allerdengs â bissle makabr. En Reidlengâ hôd mr frier zom Dood verudeilde begnadichd, wenn se no vor dr Hinrichdung a Weib zom heiradâ gfondâ hend. Also hôd au amôl ân verurdeilder Merder, wo scho uffm Schaffodd am Galgâ gschdândâ ischd, noâmôl guggt, ob bei dene Weibsleid ond Maedlâ, wo om dr Galga rom schdanded, ed vileichd no ôene wär, wo em gfallâ kedd. Nochdemer kurz rom ond nom guggd ghed hôd, hôd er bloß no gsaed: "Nuff". Des ischs ledschde Wôrd, wo no vonem ieberlieferd ischd.
[ändere] Onderschied zwischâm Schwäbischâ ond andere alemannische Dialegd
S'Schwäbische hôd nadirlich schao â baar Onderschaedongskennzoechâ gegânieber de weschdliche ond siedliche alemannische Dialegd, abr sälle schdarge Drennong, wo heid ao no ällâmôl zwischâ "Alemannisch" ond "schwäbisch" gmachd wird, hod en dr Haobdsach hischdorisch-polidische Ursachâ, ond koene schbrôchwissâschafdliche. So duâd mr ao heid no "Schwäbisch" mit "Wirdâberg" ond "Alemannisch" mit "Badâ" gleichsetzâ, ao wenn d'Schbrôchgrenza a bissle anderschd verlaofâd. Wemmr vo Schduâgârd ge Siedâ zuâ gôhd, merkt mr ganz deidlich, dass en de weschdlich glägene alemannische (em engerâ Sinn) Dialegd, ond de eschdlich drvo glägene schwäbische Dialegd beschdemmde Oegâardâ sich baraläl vo Nordâ noch Siedâ ousbraeded. Säll gild fir Wordgrenzâ, abr ao zom Beischbiel fir Diphtongierong ond Entrundung. Drom schdreidâd sich ao d'Schbrôchexperdâ, wie mr etz gnao Schwäbisch vom Alemannisch em engerâ Senn abgrenzâ kennd.
[ändere] Gwäâ/Gsi Onderschied
Oen Vorschlag zom Onderschaedâ isch d'gwäâ / gsi - Grenz, abr s'hod au Gegendâ, wo mr gsai oder vileichd sogar gsi saed, wo d Leid sich sälbr abr oedeidich als Schwôbâ bezoechnâd. Ouserdem isch sälle Grenz (Isoglossâ) zwischa gwäâ ond gsai gared so karagderischdisch, des hoeßd, entlang vo derâ Grenz verlaofed koene andere uffälliche Word- oder Loudgrenzâ.
[ändere] Neihochdeidsche Diphthongierong
Ân andrâ Vorschlag isch, d' sognannde "neihochdeidsche Diphthongierong" härznemmâ, des hoeßt, dass mr em Alemannischâ em engerâ Senn bschdemmde Loud, wo em Hochdeidschâ zuâ zwoeloud (Diphthong) verschobâ worâ sen, ed als zwoelout ousschbrichd, sondern als oen oenzichâ Vokal (Monophthong). Em Schwäbischâ isch des anderschd, dô hôd mr em sächzehndâ Jôrhonderd von de nerdlichere Dialekt sälle Diphthongierong iebernommâ:
| Alemannisch im engerâ Senn | Hochdeidsch | Schwäbisch |
| Ês nüüs Huus (Hochalemannisch) | Ein neues Haus | Â neis Hous |
S'üü onds uu sen em Schwäbischâ also wie en de nerdlichere Oberdeidsche Dialegd ouserhalb vom Alemannischâ zuâ zwoelout verschobâ worâ, wenn ao abgschwächd (ou isch ân schwächerâ Zwoelout wie au, ond ei isch â "entrundede" Form vo eu. Des isch s'Merkmôl wo am heifichschdâ zur Drennong zwischâ Schwäbisch on Alemannisch im engerâ Senn brauchd wird. Onder Diphthong isch säll älles nomôl gnau erklärt. Abr wie mit de andere Onderschaedongsmerkmôl hods ao dô Leid, wo ihr oegene Schbrôch als Schwäbisch bzoechnâd, wo abr e'er sälle hochalemannische "Uusschprôch" schwätzâd.
[ändere] Woecher ig Loud
 driddes Kennzoechâ kedd sae, dass mr em Schwäbischâ dr Ousloud ig faschd ällâweil woech machd, sogar no efters wie en dr Schdandardschbrôch, wo säller Ousloud ao scho wôecher wie em Alemannischâ im engerâ Senn brauchd wird. Nadirlich hôds en de oenzelne Dialegd fir a baar vo de folgende Beischbielwerder schbezielle Forma (z.B. dääd mr im Schwäbischâ ond ao en viele andere alemannische Dialegd e'er "reacht" sagâ, anschdadd "richdich"), abr dôhannâ gôhds etz om d'Ousschbrôch:
| Schrifdschbrôch | Schdandard-Ousschbrôch | Schwäbisch | Alemannisch im engerâ Senn |
| wirklich | wirklich | wirglich | würklig, wirklig |
| richtig | richtich | richdich | richtig |
| sündigen | sündigen | sindichâ | sündigê, sindigê |
| eindeutig | eindeutich | Oedeidich | Eidütig, Eiditig |
| wenig | wenich | wenich | wenig |
| weniger | weniger | wenicher | weniger |
Allerdengs isch ao dees ed oedeidich, weil en manche hochalemannische Gegendâ säller Lout oefach abgschniddâ wird (würkli, döitli ...). Oenâwäg heerd mr zom Beischbiel d'ehemalich Grenz zwischâ Badâ on Wirdâberg wegâ sällem Onderschied ao heid no deidlich.
[ändere] Schbrôchdiâfâ vom Schwäbischâ
S'Schwäbische hôd - wia ao viele andere Dialegd - verschiedene Diâfâ, odr Ebânâ, wo sich en dr Haobdsach dren onderschaeded, wia eng am Hochdeidschâ, odr uf dr andrâ Seid, wie nôô am urschbrenglichâ Schwäbisch ôener schwädzd oder schreibd. Mr kaa ao saagâ, dass ân Houfâ Leid em Schwôbâland ed bloß oene von dene Diâfâ schwädzed on beherrschâd, sondern älle. Faschd älle Schwôbâ verwendâd je nôch dem, in welârâ Omgäâbong se sich bewegâd, â Schbrôchdiafâ wo sällârâ Omgäâbong abassd isch.
A Beischbiel: Wenn em Friâjôhr dr Ma morgends ousem Hous gôhd, saed er sôenerâ Frao:
"I gao heid ge Wenderrôefâ ra dao".
Wenn er drnô em Gschäfd bei sôene Kollegâ ischd, saed er:
"I gang heid ge Winderraefâ ronder doa".
Driffd'r uf dr Schdrôß en oobekanndâ ond will em sagâ, was'r vorhôd, nô saed'r:
"I geh heud Winderraefâ ronder machâ".
Driffd'r abr ôen, wo er wôeß dass'r kôe Schwäbisch verschdôhd, nô saed'r:
"Ich gehe heute Winterreifen herunter machen", also Hochdeidsch mid schwäbischem Sadzbou.
Gugged ao, wia die Ousschbroch von "Wenderrôefâ" ab dr zwôedâ Diâfâ aa sHochdeidsche aabassd wird!
Dr Friedich E. Vogt (guck onder Lidderadur) onderschaeded als Schbrôchebânâ onder anderem:
[ändere] Vollschwäbisch
Des isch d Sprôch, wo mr sich in dr alemannische Wikipedia driiber fraed.
| Im â Albdorf | Mr said, se dääre iitz gao' |
| Im Lechschwäbischâ | Ma sääd, se diare jezzed gong |
| In dr Stuagerter Altstadt | Mr sechd, se dääded ezz gangâ |
[ändere] Honoratiorâ-Schwäbisch
Dô heißt em Vogt sae Sadz:
| Honoratiorâ-Schwäbisch | Mr saggd, se würded ezzd gee |
Andere Ardâ vo "Schwäbisch" sen s "Salonschwäbisch" in dr Dialäkddichtung, wo an Houfâ Werder ond Formâ ous em Hochdeidschâ verdlehnd wärâd, à la "Auf de schwäbsche Eisebahnâ wollt amôl a Bäuerle fahrâ ..." - dr Vogt monierd dô "wollt" - s unalemannisch Präteritum.
[ändere] Grammadigalische Aabassongâ a's Hochdeidsche
Wie bei de andere alemannische Dialegd ao, wird's Schwäbische durch Oefliss vo de hochdeidschlaschdiche Mediâ ond d'graoßâ Mobilidäd en aeserâ modernâ Gsellschafd immer meh ufgwoechd. Ieber säll ka mr jammrâ odr ao ed - s'bassierd oefach. Drbei send oegendlich älle alemannische Dialegd ogfäär gleich bedroffâ. Â baar Ouswirgongâ uf d'schwäbische Grammadig zoegâd die folgende Beischbiel:
Vogt: "wia s drhoim war - es gibt keine erste Vergangenheit im Schwäbischen! Es kann nur heißen: Wia s drhoim gwä isch."
Dr Sprôchadlas von Boerisch-Schwôbâ, wo anno ... erhobâ wôrâ isch, hôd sôene Gwährspersonâ dr Satz "als ich noch ein kleiner Bub war ..." ibersedzâ lao. Im greaschdâ Dôel vom Ondersuechungsgebiit sen d Leid von dr Vorlag abgwichâ on hend ibersedzd: gwäe/gwesd/gwese be (Band 6/I, Kart 165).
An därâ Schdell hedd mr miaßâ dr hochdeidsche Relativsatz ufzealâ - aber dr Vogt isch ned paranoid gnuag gwää, dass er sich 1977 hedd kennâ vorschdellâ, dass amôl schwäbische Schrifdschdeller ufdräddâ däded wo schreibâd: "Luit, die den ehnder abgflachta Dialekt um Stuagart rum sprechat" (Quälle: D Diskussion zu därâ Seide). Ao dr Akkusativ "den" in dem Satz muâß mr mit Frogezôechâ versäâ.
Relativsätz ous âmâ Gedicht vom Vogt:
I suach nòch dene Nama, wo dò send nei'gsteckt gwä.
I schlurk halt en dui Stehbierhalle nomm (wo dòmòls no net baut isch gwä)
[ändere] Mir Schwôbâ en Deidschland
S Asähâ vom Schwäbischâ isch scheinds ned viil besser wiâ vom Alemannischâ im engerâ Sinn; dr Keberle (Georg Köberlein) vo dr Rockgruppe Grachmusikoff môend wenigschdens:
- Mir Schwôbâ send en Deitschland dr allerletzschde Drägg / wenn ôenr schreit: ein Schwabe! - nô sprenged alle weg / mir wissed it warom, mir hand kôim was dao / kôiner schwätzt mit ons, kôiner will ons hao (...) allweil griaget mir ôis uff dâ Grend / blos weil mir Schwôbâ send.
Wenn ao dr Keberle ned ällâweil älles Ärnschd môend, ka mr ned von dr Haad weisâ:
- Dr Fischkopf ond dr Boyer kommt ällweil en dr Glotza / Dr Schwôb kommt niâ em Ferseh, s'isch jô grad zum kotzâ / En de deitsche Mediâ kommt älles, blos kôin Schwôb / mir hend â scheiße Image, mir send dr Underdog ...
[ändere] Gugg ao
Wie schreib i gueds Schwäbisch?, Genitiv, Präteritum, Relativsatz, Schwobifying Proxy
[ändere] Literatur
Hermann Wax: Etymologie des Schwäbischen. Geschichte von mehr als 4.500 schwäbischen Wörtern. 2. erw. Auflage. Ulm 2005, ISBN 3-9809955-1-8
Friedrich E. Vogt: Schwäbisch in Laut und Schrift. Eine ergründende und ergötzliche Sprachlehre. Stuttgart 1977, ISBN 3-7984-0340-6
- En dr Grammatik vom Friedrich E. Vogt wird schwerpunktmäßich bhandeld s Schwäbisch em Gebiit em Oschdâ vo dr Nagold, im Südâ vo dr Enz ond im Nôrdâ on em Weschdâ vum mittlere Neggr - des isch s Land zwischâ Schduagrd, Reidlengâ, Diibengâ, Raodâburg on Pforzâ. Die andere schwäbische Landschafdâ wärâd am Rand berücksichtigd.
- Des Buach isch nemme ufm Markt - hols in erâ Bibliothek ond kopiirs (des koschd koene 5 Eiro).
Langenscheid Lilliput Schwäbisch: "Rund 4000 Wörter und Wendungen." München 2000, ISBN 3-468-20036-6
Südwestdeutscher Sprachatlas (SSA)
Sprachatlas von Bayerisch-Schwaben (SBS)
[ändere] Gleicher
http://www.petermangold.de : Schwäbisch-Werderbuâch ond ân Houfa andere endressande Gschichdâ iebers Schwäbische...
