Aùstralëjô (kòntinent)

From Wikipedia

Australëjô na karce swiata

Satelitarni odjimk Australëji

Aùstralëjô je nômiészim z kòntinentów Zemi, jegò wiéchrzëzna (razã z Tasmanią ë òstrowama w blëze) je 7,7 mln km².

[edicëjô] Geògrafné pòdôwczi

Pôłnikòwi rozskòczënk: 3200 km
Równoleżnikòwi rozskòczënk: 4000 km
Wiéchrzëzna:
- òglowô: 7 686 850 km²
- ląd: 7 617 930 km²
- wòda: 68 920 km²
Długòta strądôw: 25 760 km
Nôniższi môl: Jezero Eyre: -15 m
Nôwëższi wëszéńc: Mount Kosciuszko: 2 229 m

[edicëjô] Pòłożenie

Aùstralëjsczi kòntinent je na pôłniowi ë pòrénkòwi półkùglë, midzë 11 ë 39 gradã pôłniowi geògrafny szérzë ë midzë 113 ë 153 gradã pòrénkòwi geògrafny długòtë. Òkrążają gò dwa òceanë: òd nordë ë pòrénkù Spòkójny a òd pôłniô ë zôpadu Jindijsczi. Ni mô sparłãczeniô z jinszima kòntinentama.

Niechtërny do Australëji zarechòwëwają téż drëdżi wedle wiôlgòscë òstrów Nowô Gwinejô (wiéchrzëzna 785 tys. km²), bò je òn téż na nym sómym kòntinentalnym pòdstôwkù.

Z blëze Australëjô wëzdrzi za òwalã, ze chtërnégò wërzniąté są dwa dzéle: Hôwinga Karpentaria ë Australëjskô Wiôlgô Hôwinga. Òs negò òwalu przëkëwô sã wnetka ze Zwartnikã Kòzorożëca.

[edicëjô] Geòlogòwé leżnoscë

Aùstralëjô bëłô przódë dzélã superkòntinentu Gondwanë. Dzysdniowi wëzdrzatk nadała jeji kaledońskô òrogeneza, chtërna sparłãczeła dwa nôstorszë elementë jeji geòlogòwej bùdacëji, pôłniową ë nordową kristalową tôrczã ë hercynską òrogenezã, cziej wëpiãtrzeniu pòddôła sã geòsënklina zdzejóna w paleòzojikù w pòrénkòwim dzélu kòntinentu. Alpejskô òrogeneza sprawiła rësznotã westrzód Wòdodzéłowich Gór. Òbniżenié równi wòdë òceanu w plajstocenie pòzwolëło na przecygã roscëniznë, zwiérzów ë lëdzy z nordy (choc nié bëło lądowëgò sparłãczenia z Azëją), a w rezultace do òddzélenia Nowi Gwineji ë Tasmanii.

Sztrukturalne jednote:

Zôpôdnoaùstralëjskô Wlëga je w zôpôdnim dzélu kòntinentu. Je ùsadzonô z dwóch wlëg (Wlëga Carnavon ë Wlëga Perth), chtërne mają wiôldżą ùbitosc ùsôdów. Òd Aùstralëjscziej Platformë òddzelô ją systema òbsuwków ò czierënkù nordowo-pôłniowim.
Nôwikszą ë nôstôrszą sztrukturalną jednotą je Aùstralëjskô Platforma chtërna zajëmô wnetka cawną zôpôdną ë westrzédną Aùstralëje. Skłôdô są òna z cziles kristalowich tôrczów (nôwiksze to Tôrcz Kimberley ë Tôrcz Yilgarn) òddzelonych òd se wlëgama, z chtërnych nôwiksze to Wlëga Cannings ë Wlëga Nullarbor.
Bùdacëjë Górów Flindersa wzãłë sã zez zjadrzëca w paleòzojikù stôrszich ùsôdnych kamiznów, chtërne zbierałe sã w jistniejącą tuwò wczasni geòsënklina Adelaide.
Wlëgë Strzédnoaùstralëjsczie są midzë bùdajëcama Wiôldżich Wòdodzélowich Górów a Aùstralëjsczią Platformą ë Bùdacëjama Gór Flindersa. W skłôdze jednote je m.jin. Wlëga Karpentaria, Wiôlgô Artezëjskô Wlëga ë Wlëga Murray. W mezozoikù bëł to môl òbsadzony przez mòrze. Wlëgłe wëdżiãce kamiznowich lég bëło żëczne pòwstowôniu wlëg artëzejsczich wòd.
Bùdacëjë Wiôldżich Wòdodzélowich Gòròw ë Tasmanii pòddôwałe sã gùbowaóniu w kaledonscziej ë herecynscziej òrogeneze, towarzëłë jima wùlkanowe rzôdzëzne. Zldzënie bëło w karbònie ë permie.