Plumo
El Vikipedio
- Por legi la artikolo pri la skribilo, jen Plumo (skribilo).
Plumo estas natura korneca elkreskaĵo de la birdoj, uzita por litovestoj, por ornami, skribi. La tuto de la plumoj de birdo estas la plumaro.
Plumaro estas la plej distinga trajto de la nunaj birdoj (en la pratera tempo ekzistis ankaŭ reptilioj kun plumoj). La rolo de la plumaro estas diversspeca. Oni distingas kovrilajn plumojn (tectrices), kiuj ĝenerale kovras la korpon, escepte de la tarsoj, beko; manplumojn aŭ remilojn (remiges); vostajn plumojn aŭ direktilojn (rectrices) kaj lanugajn plumojn.
Ankaŭ la manplumoj estas diversaj, nome unuaordaj kaj triaordaj, depende de la loko de origino kaj longeco. La kovrilojn oni distingas ankaŭ laŭ ilia loko sur la korpo.
La plumoj estas unu el la plej utilaj, multflankaj derivaĵoj de la korna tavolo de la haŭto. (Ekstera, forta tavolo de la haŭto, ekzemple hufo, hararo, ungo, konsistana el keratino ktp.) La plumoj estas malpezaj organoj kaj malgraŭ tio ili estas fortaj kaj elastaj. Ili bonege izolas la korpon ĉe temperaturaj diferencoj kaj ili bone defendas la birdojn kontraŭ malsekiĝo.
La plumo evoluis verŝajne el reptiliaj skvamoj.
La unuaj plumoj ĉe birdidoj estas ĉiam lanugoj (pluma), kiuj formas la nestoveston (neoptile) de la idoj. Ĝi restas ĉe la kurantaj (ne-flugkapablaj) birdoj dumvive. Ĉe la aliaj birdoj aperas dum kresko la t. n. konstanta plumaro (teleoptile), kiu estas dutavola: sube troviĝas lanugoj, kiuj bone kovras, izolas la haŭton (varmorezerva) kaj supre la t. n. konturplumoj (pennae). Tiuj konturplumoj kovras la birdon kaj karakterizas la eksteran aspekton de la birdo.
Konstruo de unu konturplumo:
- skapo, de la bazo ĝis la pinto (scapus)
- kalamo, - parto kaj daŭro de skapo – iom ensinke en la haŭto, kava
- tigo (rhachis) malkava parto de skapo, super kalamo; sur ĝi troviĝas duflanke la
- flagoj (vexillum)
- la flago konsistas el branĉoj (ramus), originantaj de la tigo
- la branĉetoj aŭ radioj eliras de la branĉoj (cirrus) (radii)
- oni trovas hoketojn (hamuli) sur la branĉetoj, situantaj sur la alpinta flanko de la branĉo (ĉe la nestovesto (lanugoj) ne ekzistas hoketoj).
- oni trovas arkformajn hoketojn sur la branĉetoj, situantaj sub la alpinta flanko de la branĉo; al tiuj arkaj hoketoj krociĝas la normalaj hoketoj.
- la branĉetoj aŭ radioj eliras de la branĉoj (cirrus) (radii)
- la flago konsistas el branĉoj (ramus), originantaj de la tigo
- flagoj (vexillum)
Kelkaj birdoj povas havi nudajn (senplumajn) partojn surkorpe ĉe ne la kutimaj supre skribitaj lokoj. Tio havas genetikan kialon. Plej konata ekzemplo estas la nudkola koko.
La koloron de la plumo karakterizas genoj, pigmentoj. La birdoj havas da plumoj inter 940 (kolibro) kaj pli ol 25.000 (kelkaj cignospecioj)
La ŝanĝo de la plumaro: plumoj estas ligita al sezono, seksa vivo. Sed ankaŭ la homo uzis pli frue la plumojn de la anasedoj (anaso, ansero) por plenŝtopi kusenon, peplomon. Tiuj estis tre varmotenaj litovestoj, uzataj ankaŭ hodiaŭ kelkloke. Ilin flankenŝovis la nenaturaj (malmultekostaj) plenigaĵoj. Alia kaŭzo estis la alergio de multaj homoj je la naturaj plumoj. (Ankaŭ la verduloj akuzas la plumodeŝirantojn je torturado de la birdoj; sed homo ja imitis la naturon.)
La hungara ĝendarmaro – inter la du mondmilitoj - uzis plumojn de gruo, tiel la popolo nomis ties anojn gru-plumuloj.
Dank’ al la plumaro la birdoj regas la aeron. Krom la insektoj (kiuj havas similajn derivaĵojn de la haŭto el kitino) kaj birdoj neniu bestoklaso konkeris la aeron. (Inter la mamuloj nur vespertoj flugas.)
La dua distinga rajto de la birdo estas la flugiloj, kiuj estas aliformiĝintaj antaŭaj piedoj. La ostoj kaj la muskuloj de la birda flugilo kaj antaŭaj piedoj de la surteraj vertebruloj estas plene identaj. La evoluo de la flugiloj montras vojon de la laŭgrada aliformiĝo de antaŭaj ekstremaĵoj.
