Guaraniera

Wikipedia(e)tik

Guaraniera edo Guarani hizkuntza avañe'ẽ
Non mintzatzen den:	Argentina, Brasil, Bolivia, Txile,
Eskualdea:	-
Guztira hiztunak:	7.000.000
Hizkuntza familia:	Tupi
Estatus ofiziala
Hizkuntza ofiziala:	Bolivia eta Paraguai
Araugilea:	ez du
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1:	`gn`
ISO 639-2:	`grn`
ISO/FDIS 639-3:	`grn`
Oharra: baliteke orri honek NAF fonetika ikurrak edukitzea Unicoden.

Guaraniera edo Avañe'ẽ Hego Amerikako hizkuntza bat da, guaranien berezkoa hain zuzen ere.

Ofiziala da Paraguaiko herrialde osoan eta Argentinan Corrientesko probintzian. Bolivian eta Brasilen ere hitz egiten dute. 4-7 milioi hiztun inguru dago gaur egun.

Jopará izeneko kreolera hitz egiten dute hirietan nagusiki.

[aldatu] Dialektoak

Chiripá (Argentina).
Boliviako ekialde eta mendebaldeko aldaerak. uaraní
Mbyá (Brasil)
Paraguaiko aldaera.

[aldatu] Historia

Kristo aurreko 3.000. urte inguruan "Tupí-guaraní" hizkuntza hasi ziren sortzen. Denborarekin Tupiera eta Guaraniera banatu ziren. Ez zuten aztarna idatzirik utzi.
1583an Limako Kontzilioak baimendu zuen Katixima edo kristau-doktrinaren guaranierazko itzulpena. Fray Luis de Bolaños frantziskotarra izan zen horren arduraduna.
1603an Asuncion hiriko ordenantzak itzuli zituzten gazteleratik, herritar guztiek ulertu ahal izateko.
1605ean Jesusen Lagundiak "Paraguaiko probintzia jesuitikoa" sortu zuen, guaraniekin batera zientziak eta kultura landuz. Horren ondorioz, indigenen hizkuntza sustatu zuten, dialektoetatik eredu batua sortuz. Jose de Anchieta (1534-1597) Tupierazko gramatika liburua eta hiztegia idatzi zuen. Antonio Ruiz de Montoya (1584-1651) jesuitak "Tesoro de la lengua guaraní" (guaraniera-gazteleraren hiztegia), "Arte y Vocabulario de la lengua guaraní" (gramatika liburua eta hiztegia) eta "Catecismo de la lengua guaraní" liburuak egin zituen.
Jose Gaspar Rodríguez de Francia (1776-1840) Paraguaiko presidentea izan zenak "Tetã Purahéi" ("Aberriaren Abestia") baimendu zuen, herrialdeko lehenengo ereserkia. Anastacio Rolón-ek idatzi zuen, guaranieraz.
1867an idazteko modua batzeko kongresua antolatu zuten.
León Cadogan (1899-1973) ikerlariak "Ayvu Rapyta" izeneko olerki bilduma jaso zuen. 19 atal ditu eta Munduko sorreraz, jaungoikoaz, hizkuntzaz, medikuntzaz eta beste gai batzuetaz hitz egiten du.
1950 inguruan Antonio Guasch apaizak ikerketa lan handia egin zuen, "El idioma guaraní" eta "Diccionario castellano-guaraní y guaraní-castellano" liburuak utziz.
1992an Paraguaiko hizkuntza ofizial izendatu zuten, Alfredo Stroessneren diktadura amaitu ondoren.
2004an hizkuntza ofizial aldarrikatu zuten Corrientesko probintzian (Argentina).
2006ko urtarrilean Mercosur erakundeko hizkuntza ofiziala izateko eskatzen duen kanpaina hasi zuten.