اسطرلاب
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
اسطرلاب از ابزارهای قدیم نجوم و طالع‌بینی است. اسطرلاب وسیله بسیار کارآمدی در نجوم رصدی بوده و اکنون بیشتر برای کاربردهای آموزشی بکار می‌رود.
این ابزار برای سنجش ارتفاع، سمت، بعد و میل خورشید و ستارگان، تعیین وقت در ساعات روز و شب، قبله و زمان طلوع و غروب آفتاب و بسیاری کاربردهای دیگر بکار می‌رفته‌است.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] نام
نام آن را مشتق از کلمه یونانی استرلابوس نوشته‌اند و برخی در معنی آن به غلط «ترازوی ستارگان» را ذکر کرده‌اند. حمزه اصفهانی واژه «اسطرلاب» را معرب ترکیب فارسی «ستاره‌یاب» می‌داند.
[ویرایش] تاریخ
بسیاری از منابع تاریخی اختراع اسطرلاب را به هیپارخوس نسبت می‌دهند اما به نظر می‌رسد ایزارهای مشابه با توانایی‌های مختلف در بین ستاره‌شناسان آشور و بابل رایج بوده و نمونه‌های یونانی نتیجه تکمیل این ابزارها بوده‌است. از اسطرلاب‌های یونانی نمونه‌ای در دست نیست.
از قرن نهم میلادی تا قرن نوزدهم اسطرلاب‌های بسیاری در ایران و دیگر کشورهای جهان اسلام ساخته شد. به گفته‌ای نخستین سازنده اسطرلاب در میان مسلمانان محمد فزاری پسر ابراهیم فزاری بوده‌است. احتمالاً کهن‌ترین اسطرلابی که تاکنون باقی مانده، در ۳۷۴ق/۹۸۴م به دست دو برادر اصفهانی به نامهای احمد و محمد بن ابراهیم در اصفهان ساخته شده است.
در ایران و جهان اسلام دانشمندان بسیاری رساله‌ها و کتاب‌هایی در باره مبانی نظری و نحوه کار با اسطرلاب نوشته‌اند از جمله:
- العمل بالاسطرلاب، یا صنعه الاسطرلاب و العمل به، از ماشاءالله یهودی.
- العمل بالاسطرلاب المسطح، از ابراهیم بن حبیب.
- العمل بالاسطرلاب، از محمد بن موسی خوارزمی.
- العمل بالاسطرلاب، از احمد بن عبدالله مروزی
- العمل بالاسطرلاب، از علی بن عیسی منجم.
- برهان صنعه الاسطرلاب، از محمد بن صباح و ابراهیم بن صباح.
- رساله فی عمل الاسطرلاب، از محمد بن موسی بن شاکر.
- رساله فی العمل بالاسطرلاب، از حامد بن علی واسطی.
- رساله فی الاسطرلاب، از ابراهیم بن سنان.
- العمل بالاسطرلاب، از عبدالرحمان صوفی.
- رساله فی صنعه الاسطرلاب و العمل بها، از مسلمه بن احمد مجریطی.
- رساله فی عمل الاسطرلاب، از ابوسعید سجزی.
- رساله فی الاسطرلاب، از کوشیار بن لبان.
- رساله دوائر السماوات فی الاسطرلاب و رساله فی الاسطرلاب، هر دو از ابونصر منصور بن عراق.
- رساله فی صنعه الاسطرلاب بالطریق الصناعی، از همو.
- مقاله فی منازعه اعمال الاسطرلاب، از همو.
- کتاب فی العمل بالاسطرلاب، از ابن سمح.
- العمل بالاسطرلاب و ذکر آلاته و اجزائه، از ابن صفار.
- اختصار علم الاسطرلاب، از ابن مشاط سرقسطی.
- رساله فی علم الاسطرلاب، از بیرونی.
- استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاسطرلاب، از همو.
- الدرر فی سطح الاکر، از همو.
- بیست باب در معرفت اسطرلاب، از نصیرالدین طوسی.
- رساله در ساختن اسطرلاب، از غیاث‌الدین جمشید کاشانی
همچنین در برخی کتاب‌های نجومی در فصل یا فصل‌هایی به اسطرلاب و چگونگی کار با آن پرداخته شده است. از این جمله‌اند:
- المدخل الی علم احکام النجوم از ابونصر قمی،
- افراد المقال فی امر الظلال از بیرونی،
- التفهیم لاوائل صناعه التنجیم از همو،
- روضه المنجمین از شهمردان بن ابی الخیر رازی
- جامع المبادی´ و الغایات فی علم المیقات از ابوعلی مراکشی.
درباره انواع ویژه اسطرلاب نیز رساله‌هایی نوشته شده است، از جمله:
- رساله فی الاسطرلاب المسرطن، از ابوسعید سجزی.
- الاسطرلاب الزورقی، از همو.
- رساله فی الاسطرلاب السرطانی المجنح، از ابونصر عراق.
- رساله فی الاسطرلاب السرطانی المجنح، از محمد بن نصر بن سعید.
- رساله فی عمل الاسطرلاب المسرطن، از ابونصر احمد بن زریر.
- کتاب‌الزیج، از بتانی
اروپائیان در قرن ۱۱ میلادی از راه اندلس اسپانیا و آثار اسلامی اسطرلاب را شناختند.
[ویرایش] اجزای اسطرلاب
- حلقه
- عروه
- کرسی
- اُم
- حجره
- صفایح
- عنکبوت
- عِضاده
- محور
- فرس یا اسبک
[ویرایش] کاربردهای اسطرلاب
- نمایش آسمان در لحظه دلخواه
- محاسبه زمان طلوع و غروب اجرام آسمانی در زمان دلخواه
- اندازی گیری فواصل و ارتفاعات با روشهای هندسی و مثلثاتی
- محاسبه مکان اجرام آسمانی در آسمان
- تعیین زمان از طریق مشاهده اجرام آسمانی
[ویرایش] منابع
[ویرایش] پیوند به بیرون
- وبگاه جام جمشید اطلاعات و تصویرهای خوب به فارسی غریب.
- وبگاه اسطرلاب مختصر و مفید.
